फोंडे : गोवे केंद्रशासित प्रदेशात असलेला एक भुईकोट किल्ला . बेळगाव – पणजी मार्गावर पणजीपासून आग्‍नेयीस सु . २५ किमी . अंतरावर वसला आहे . मराठ्यांनी याला मर्दनगड हे नाव दिले होते . सध्या हा किल्ला प डीक स्थितीत असून त्यात एक दर्ग्याशिवाय दुसरी कोणतीही वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तू आढळत नाही . पूर्वी त्याला खाडीचा खंदक होता . सोळाव्या शतकात हा किल्ला विजापूरच्या आदिलशाही अंमलाखाली होता . इ . स . १५१६ मध्ये तेथील किल्लेदार अं कू शखान याच्याकडून तो बळकावण्याचा अयशस्वी प्रयत्न पोर्तुगीजांनी केला . पुढे आदिलशाही तक्ताचा एक वारस मल्लूखान यास पोर्तुगीजांनी फोंड्यास आदिलशाही सुलतान बनविण्याचा प्रयत्न केला पण तो फसून पोर्तुगीजांना फोंडे सोडावे लागले . पुन्हा फोंडे पोर्तुगीजांनी हस्तगत केले ( १५५७ ). त्यानंतर १५७० – ७१ मध्ये पहिल्या अली आदिलशाहने ( कार . १५५७ – ८० ) फोंड्यास तळ ठोकून गोवे जिंकण्याचा प्रयत्न केला पण त्यात यश आले नाही . नंतर फोंडे पोर्तुगीजांनी पुन्हा हस्तगत केले ( १६७३ ). शिवाजी महाराजांनी १६ मे १६७५ रोजी फोंडे हस्तगत करून तेथे त्रिंबक पंडित यास सुभेदार नेमले . छ . संभाजीच्या वेळेसही तो किल्ला मराठ्यांच्या ताब्यात होता . संभाजीने तेथे तळ ठेवून गोव्यावर स्वारी केली होती ( १६८३ ). तेथील सरदेसाई दुल बा जी नाईक प्रतापराव हा पोर्तुगीजांस फितूर झाला , तेव्हा पोर्तुगीजांनी फोंडे जिंकण्याचा प्रय त्‍न केला पण येसाजी कंकाचा मुलगा कृष्णाजी कंक ( त्यालाच संभाजीने येसाजी हेच नाव ठेविले ) याने पराक्रमाची शर्थ करून किल्ल्याचे संरक्षण केले . संभाजीच्या वधानंतरच्या काळात ( १६८९ ) हा किल्ला पोर्तुगीजांच्या ताब्यात गेला पण १७३९ च्या सुमारास मराठ्यांनी तो पुन्हा आपल्या ताब्यात घेतला . वसईच्या तहाने ( ११ सप्टेंबर १७४१ ) पोर्तुगीजांनी किल्ल्यावर आक्रमण न करण्याचे मान्य केले असतानाही त्याच वर्षी तो त्यांनी बळकाविला . पुढे तो किल्ला त्यांनी उत्तर कर्नाटक जिल्ह्यातील सोंध्याच्या संस्थानिकास दिला . सोंधेकरांनी तो किल्ला मराठ्यांना दिला असता पोर्तुगीजांनी १७५६ मध्ये तो पुन्हा ताब्यात घेण्याचा प्रय त्‍न केला . त्या प्र यत्‍ना त पोर्तुगीज व्हाइसरॉय फ्रा न्सिस्कू द आसीस ( कार . १७५४ – ५६ ) मारला जाऊन तो किल्ला मराठ्यांच्या ताब्यात राहिला . पुढे बारभाईंच्या कारभाराच्या कालखंडात ( १७७३-८२) सावंतवाडीचे सावंत , सोंधेकर व पोर्तुगीज यांच्यातील हेव्यादाव्यांमुळे तो किल्ला या त्रिकुटापैकी एकाच्या ताब्यात रहात गेला आणि इंग्रजी अंमल सुरू होण्याच्या वेळी तो किल्ला पोर्तुगीजांच्या ताब्यात होता . भारताने पोतुर्गीज प्रदेश जिंकून घेईपर्यंत ( १९६० ) तो त्यांच्याकडेच होता .
संदर्भ : 1. Danvers, F. C. The Portuguese in India, 2. Vol s . , London, 1966.
2 . पिसु र्लें कर , पां . स . पोर्तुगेज – मराठे संबंध , पुणे , १९६७.
खरे , ग . ह .