फेर्मियम

  फेर्मियम  : एक मानवनिर्मित म्हणजे कृत्रिम रीतीने तयार केलेले ,  किरणोत्सर्गी  ( भेदक कण वा किरण बाहेर टाकणारे )  धातुरूप मूलद्रव्य ,  रासायनिक चिन्ह Fm  अणुक्रमांक  ( अणुकेंद्रातील प्रोटॉनांची संख्या )  १००  अणुभार २५७  ⇨ आवर्त सारणी तील  ( इलेक्ट्रॉन रचनेनुसार केलेल्या मूलद्रव्यांच्या कोष्टकरूप मांडणीतील  )  ३ ब गटातील ॲक्टिनियम मालेमधील ११ वे व युरेनियमानंतरचे ८ वे मूलद्रव्य .  यांचे २४४ ते २५९ या द्रव्यमानांकांचे  ( द्रव्यमानांक म्हणजे अणुकेंद्रातील प्रोटॉन व न्यूट्रॉन यांची एकूण संख्या )  समस्थानिक  ( अणुक्रमांक तोच पण अणुभार भिन्न असलेले त्याच मूलद्रव्याचे प्रकार )  मिळाले असून ते सर्व किरणोत्सर्गी आहेत आणि त्यांचे अर्धायुकाल  ( किरणोत्सर्गाची मूळची क्रियाशीलता निम्मी होण्यास लागणारा काळ )  काही मिलिसेकंदांपासून सु .  १०० दिवसांपर्यंत आहेत .  विद्युत् विन्यास  ( अणुकेंद्राभोवतील विविध कक्षांमधील इलेक्ट्रॉनांची संख्या )  २, ८, १८, ३२, ३०, ८, २ .  संयुजा  ( इतर अणूंशी संयोग पावण्याची क्षमता दर्शविणारा अंक )  ३ .

    इतिहास  : १ नोव्हेंबर १९५२ रोजी दक्षिण पॅसिफिक महासागरात हायड्रोजन बाँ बचा स्फोट करण्यात आला .  त्या वेळी किरणोत्सर्गी धूलिकण वातावरणात उसळून त्यांचा प्रचंड ढग तयार झाला .  गालनपत्र चिकटविलेली विमाने या ढगातून पाठविण्यात आली व त्यांवर हे धूलिकण जमा करण्यात आले ,  शिवाय जवळपास असलेल्या प्रवाळ खडकांवर जमा झालेले किरणोत्सर्गी द्रव्य निरनिराळ्या प्रयोगशाळांत नेऊन त्याचे संशोधन सुरू झाले .  १९५३ साली ए .  घिओर्सो ,  ए स् .  जी .  टॉम्पसन ,  जी . ए च् .  हिगिन्स आणि जी . टी .  सीबॉर्ग या शास्‍त्रज्ञांच्या पथकाने कॅलिफोर्निया विद्यापीठातील रेडिएशन लॅबोरेटरीमध्ये १०० अणुक्रमांक व २५५ अणुभार असलेल्या या नवीन किरणोत्सर्गी मूलद्रव्याचा शोध लावला .  त्‍यांनीच एन्‍रीको फेर्मी या भौतिकीविदांच्या सन्मानार्थ या मूलद्रव्याला फेर्मियम हे नाव द्यावे असे सुचविले .  हे संशोधन होतानाच आइन्स्टाइनियम  ( ९९ )  व मेंडेलेव्हियम  ( १०१ )  या मूलद्रव्यांचाही शोध लागला .  त्याच सुमारास स्वीडनमध्ये फॉरस्लिंग ,  श्मे लँ डर व इतरांनी प्‍लु टोनियमावर न्यूट्रॉनांचा मारा करून आइन्स्टाइ नियम व फेर्मियम ही मूलद्रव्ये स्वतंत्रपणे शोधून काढली .

  आढळ व निर्मिती  : हे निसर्गात आढळत नाही .  वरील स्फोटात युरेनियम  ( २३८ )  वर न्यूट्रॉनांचा भडिमार झाल्यामुळे न्यूट्रॉन आत घुसून युरेनियम  ( २५५ )  तयार झाले व त्यातून बीटा किरण बाहेर पडून खालील प्रमाणे फेर्मियम  ( २५५ )  तयार झाले . 

 जड मूलद्रव्यांच्या  ( उदा .,  प्‍लुटोनियम ,  युरेनियम )  समस्थानिकांवर सायक्लोट्रॉनामध्ये अथवा विशिष्ट कणवेगवर्धकाद्वारे  [ ⟶ कणवेगवर्धक ]  प्रवेगित केलेल्या हीलियम ,  बे रिलियम ,  कार्बन ,  ऑक्सिजन व इतर जड आयनांचा  ( विद्युत् भारित अणूंचा वा रेणूंचा )  भडिमार करून ,  तसेच कॅलिफोर्नियमाच्या समस्थानिकावर आल्फा कणांचा मारा करून फेर्मियमाचे इतर समस्थानिक मिळविण्यात येतात .

    गुणधर्म  : मिळविण्यात आलेले फेर्मियम एक दशलक्षांश ग्रॅमपेक्षाही कमी आहे .  त्यामुळे त्याचे फारसे अध्ययन झालेले नाही .  मात्र त्याचे अस्तित्व निश्चित झाले असून त्याचे रासायनिक गुणधर्म ॲक्टिनियम मालेतील मूलद्रव्यांच्या गुणधर्मा सारखे असल्याचे दिसून आले आहे . 

 पहा  :  युरेनियमोत्तर मूलद्रव्ये  संक्रमणी मूलद्रव्ये .

 संदर्भ  :  1. Partington, J. R. General and Inorganic Chemistry, London, 1966.

            2. Seaborg, G. T. Man-Made Transuranium Elements, Englewood Cliffs, N. J., 1963.

 कारेकर ,  न .  वि .

“