अमृता प्रीतम: (३१ ऑगस्ट १९१९– ). आधुनिक कालखंडातील एक ख्यातनाम पंजाबी कवयित्री. गुजाराणवाला (पाकिस्तान) येथे जन्म. त्यांचे मूळ नाव अमृतकौर असून पतीचे नाव प्रीतम सिंह कातवाडा आहे. फाळणीची झळ बसून त्यांना लाहोर सोडून दिल्लीस यावे लागले. दिल्ली येथे आकाशवाणीवर त्यांनी १९४८ ते १९६० पर्यंत ‘स्टाफ आर्टिस्ट’ म्हणून नोकरी केली. ह्या काळात त्यांनी आकाशवाणीसाठी गीत, रूपक इ. स्वरूपाचे लेखन केलेले आहे. त्यांचे वडील कर्तार सिंह हितकारी हे कवी होते. त्यांच्या काव्याचा प्रभाव पडून वयाच्या सोळाव्या वर्षापासून अमृता प्रीतम यांनी काव्यरचनेस आरंभ केला.
सुरुवातीची त्यांची रचना पारंपरिक होती. तथापि लौकरच स्वतःच्या प्रगाढ अनुभूतीमुळे व वैयक्तिक भावना व्यक्त करण्याच्या उत्कट इच्छेमुळे त्यांच्या काव्यात एक परिवर्तन घडून आले. स्त्रियांची बाजू त्या हिरिरीने मांडू लागल्या. स्त्रीजातीवरील अन्यायाविरुद्ध त्यांनी आवाज उठविला व पारंपरिक मूल्यांविरुद्ध बंड पुकारले.
आतापर्यंत त्यांचे बारा-तेरा काव्यसंग्रह प्रसिद्ध झाले आहेत. में त्वारिख हाँ हिंद दी ! या दीर्घ काव्यात त्यांनी फाळणीची दारुण व्यथा व्यक्त केली आहे. सरघी वेला (१९५१) ह्या संग्रहात मानवी मनातील अत्यंत तरल आणि कोमल भावभावना कलात्मक रीत्या व्यक्त करण्यात आल्या असून, त्यांनी ह्या संग्रहात उच्च कलात्मक पातळी गाठली आहे. त्यांच्या काव्यातील ओज हा गुण वास्तव परिस्थिती तसेच सर्व प्रकारची दडपशाही व बंधने ह्यांविरुद्ध बंड करण्याच्या त्यांच्या दुर्दम्य इच्छेमधून आलेला आहे. जिथे त्यांचे अनुभव व सर्वसामान्य जनतेचे अनुभव एकसारखे असतात, अशा विषयांवरील त्यांचे लिखाण सरस उतरले आहे. प्रेम हा त्यांच्या काव्याचा केंद्रबिंदू आहे मग हे प्रेम आत्मनिष्ठ असो की मानवजातीचे असो.
उच्च श्रेणीतील कादंबरीकार म्हणूनही त्या पंजाबी साहित्यात विख्यात आहेत. त्यांच्या आतापर्यंत सहा-सात कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाला आहेत. शैलीदृष्ट्या ह्या सर्व कादंबऱ्या काव्यात्म आहेत. आरंभीच्या कादंबऱ्यांतून भारतीय स्त्रियांवरील शतकानुशतकांच्या अन्यायाला त्यांनी वाचा फोडली तसेच शारीरिक किंवा मानसिक दृष्ट्या असमाधानी असलेल्यांची व्यक्तिचित्रेही त्यांतून रेखाटली आहेत. आलना या कादंबरीत अनौरस, अनाथ बालकांसाठी आश्रम स्थापन करावेत, असे त्यांनी सुचविले आहे. तथापि कादंबरीपेक्षा काव्यक्षेत्रात त्यांची भरारी अधिक उंच आहे हे खरेच !
त्यांनी पुष्कळ लघुकथाही लिहिल्या आहेत. या कथांमधूनही त्यांनी स्त्रियांच्या दुःखाला वाचा फोडली आहे. चाबी वरे बाद (१९४३), कुंजिअन (१९४४), आखरी खत (१९५६), गोजर दिअन परिअन (१९६०) हे त्यांचे उल्लेखनीय कथासंग्रह होत. त्यांच्या विविध विषयांवरील लेखांचेही संग्रह प्रसिद्ध झाले आहेत.
त्यांच्या साहित्यात एका कलाकाराच्या विकासाचा आलेख स्पष्ट दिसून येतो. सुरुवातीला स्वतःच्या भावनांविषयी त्यांनी लिहिले, नंतर मातृभूमीविषयीच्या भावनांचा आविष्कार त्यांच्या साहित्यात झाला व शेवटी अखिल मानवजातीच्या भावनांचे पडसाद त्यांच्या साहित्यात उमटले. त्यांची शैली सुबोध परंतु औपरोधिक आहे. ‘अज आखाँ वारिस शाह नूँ’ या त्यांच्या कवितेने तर त्यांना पंजाबी साहित्यात अजरामर बनविले.
बदलां दे पले विच (१९४३), लंबियां वाटां (१९४९), मौली ते महंदी (१९५५), सरघी वेला (१९५१), अशोक छेती (१९५७) व चानंन दा हौका (१९६२) हे त्यांचे उल्लेखनीय प्रकाशित काव्यसंग्रह व डॉ. देव (१९४९), जय श्री (१९४६), पिंजर (१९५०), आलना (१९५२) ह्या कादंबऱ्या. यांव्यतिरिक्त त्यांनी पंजाबी साहित्य दा इतिहास हा साहित्येतिहास-ग्रंथही लिहिला आहे.
त्यांच्या साहित्यावर कलम दा भेत व अमृता प्रीतम दी चौनवी कविता हे ग्रंथ प्रसिद्ध झाले आहेत. त्यांच्या काही साहित्यकृतींची हिंदी, मराठी, इंग्रजी, गुजराती व उर्दू या भाषांत भाषांतरे झाली आहेत. अमेरिकेतील मिशिगन स्टेट युनिव्हर्सिटिने त्यांच्या साहित्यावर Mahfil नावाचा एक खास ग्रंथ नुकताच प्रसिद्ध केला आहे. साहित्य अकादेमीने १९५६ मध्ये आणि पंजाब सरकारने १९५८ मध्ये त्यांना पारितोषिके देऊन त्यांच्या साहित्यसेवेचा गौरव केला आहे. दिल्ली येथून निघणाऱ्या नागमणी ह्या पंजाबी मासिकाच्या त्या सध्या संपादक असून साहित्य अकादेमीच्या सदस्यही आहेत. रशिया, बल्गेरिया, हंगेरी, जर्मनी इ. यूरोपिय देशांचा त्यांनी प्रवास केला.
के. जगजीत सिंह (इ.) सुर्वे, भा. ग. (म.)
“