सीमेन्स घराणे

सीमेन्स घराणे : औद्योगिक क्षेत्रात उल्लेखनीय योगदान दिलेले प्रसिद्घ घराणे. विविध प्रकारच्या विद्युत् सामग्रीचे उत्पादन करणारी सीमेन्स एजी नावाची कंपनी १९६६ मध्ये स्थापन झाली. सीमेन्स अँड हाल्स्के एजी (स्था. १८४७), सीमेन्स-शुकेर्टवेर्के (स्था. १९०३) आणि सीमेन्स-रेइनिगर-वेर्के एजी ( स्था. १९३२) या कंपन्यांच्या विलीनीकरणातून सीमेन्स एजी कंपनी स्थापन झाली. एकशे नव्वदाहून अधिक देशांमध्ये या कंपनीचे कार्य चालू आहे. वीजनिर्मिती, प्रेषण व परिवहन, विद्युत् प्रकाशयोजन, विद्युतीय घटक, संदेशवहन प्रणाली आणि वैद्यकीय अभियांत्रिकी यांसारख्या अगदी भिन्न व व्यापक क्षेत्रांमधील उत्पादने व सेवा पुरविणे ही कामे सदर कंपनी करते. संशोधन व विकास या कामांसाठी कंपनीने प्रचंड गुंतवणूक केली आहे. सर्वाधिक एकस्वे ( पेटंट ) असलेली जगातील ही एक मोठी कंपनी आहे. टेलिग्राफ कन्स्ट्रक्शन फर्म ऑफ सीमेन्स अँड हाल्स्के या इंग्रजी अर्थाचे नाव असलेली मूळ जर्मन कंपनी बर्लिन येथे व्हेर्नर फोन सीमेन्स (१८१६— ९२), त्यांचे चुलतभाऊ योहान गेओर्ख सीमेन्स (१८०५— ७९) आणि योहान गेओर्ख हाल्स्के (१८१४— ९०) या तिघांनी १८४७ मध्ये स्थापन केली होती. अल्पावधीतच या मूळ कंपनीने जर्मनीमध्ये सर्वत्र तारायंत्रविद्येसाठीच्या केबली टाकण्याच्या कामाचा मोठा विस्तार केला. नंतर सेंट पीट्सबर्ग (१८५५) व लंडन (१८५८) येथे या कंपनीच्या शाखा स्थापन झाल्या. लंडन येथील शाखेचे प्रमुख व्हेर्नर यांचे भाऊ विल्यम सीमेन्स (१८२३— ८३) होते. कंपनीचा विकास व विस्तार होत गेला आणि तेथे महोत्पादन सुरू झाले. कंपनीचा विस्तार करण्यात रस नसलेल्या हाल्स्के यांनी १८६७ मध्ये कंपनीतून अंग काढून घेतले. यामुळे उरलेले चार सीमेन्स बंधू व त्यांचे वारस यांच्याकडे कंपनी चालविण्याचे व तिचे नियंत्रण करण्याचे काम आले.

सदर कंपनी औद्योगिक क्रांतीमुळे होत गेलेल्या प्रगतीमध्ये गुंतत गेली. उदा., विद्युत् जनित्रे (डायनामो), केबली, दूरध्वनी, विद्युत् शक्ती ( ऊर्जा ) निर्मिती, विद्युत् प्रकाशयोजन इत्यादींशी संबंधित असलेली कामे कंपनी करु लागली. १८९० मध्ये सदर कंपनी मर्यादित भागीदारी कंपनी झाली. तिचे वरील भागीदार व व्हेर्नर यांचे बंधू कार्ल हाइन्रिख सीमेन्स आणि आर्नोल्ड व व्हिल्हेल्म सीमेन्स (व्हेर्नर यांचे पुत्र) या कंपनीचे भागीदार झाले. १८९७ मध्ये सीमेन्स अँड हाल्स्के एजी ही मर्यादित-दायित्व (लिमिटेड लायबिलिटी) कंपनी झाली.

मूळ कंपनीने आपली विद्युत् (शक्ती) अभियांत्रिकीची कामे सीमेन्सशुकेर्टवेर्के कंपनीकडे सोपविली. ही कंपनी न्यूरेंबर्ग येथील शुकेर्टवेर्के अँड कंपनीच्या विलिनीकरणातून बनली होती. १९१९ पासून या दोन्ही कंपन्यांच्या अध्यक्षपदी सामान्यपणे एकच अधिकारी असे आणि हा अधिकारी नेहमीच सीमेन्स कुटुंबातील असे. सात वर्षांच्या सहकार्यानंतर १९३२ मध्ये रेइनिगर गेबेर्ट अँड शॉल एर्लांडर ( फर्म ) ही कंपनी विलीन होऊन सीमेन्स-रेइनिगर-वेर्के एजी ही कंपनी तयार झाली. ही कंपनी वैद्यकीय निदान व चिकित्सा यांविषयीची सामग्री, विशेषतः क्ष-किरण यंत्रे व इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक तयार करण्याचे काम करीत असे.

सदर सर्व कंपन्यांना एकत्रितपणे हाऊस ऑफ सीमेन्स ( सीमेन्स उद्योग) म्हणतात. या कंपन्यांचा विस्तार थर्ड राइशच्या काळात (१९३३— ४५)मोठ्या प्रमाणात झाला. त्यांची सर्व संयंत्रे दुसऱ्या महायुद्घाच्या काळात पूर्ण क्षमतेने कार्यरत होती. १९४३-४४ च्या दरम्यान विमानांचे हल्ले चुकविण्यासाठी ही संयंत्रे सर्व देशभर विखरुन ठेवली होती. दुसरे महायुद्घ संपले तेव्हा हेर्मान फोन सीमेन्स (१८८५— १९८६) हे या उद्योगाचे प्रमुख होते. त्यांना अल्पकाळ स्थानबद्घ केले होते (१९४६— ४८).अंकित देशांमधील गुलामांची नोकरीसाठी भरती करणे आणि आउशविट्झ येथील वंशविच्छेदक छावणी व बुखेनवाल्डची छळछावणी उभारुन त्या चालविणे, यांसारखे आरोप कंपनीच्या अधिकाऱ्यांवर ठेवण्यात आले. रशियाने व्यापलेल्या जर्मनीच्या प्रदेशातील सदर कंपनीने आपली संयंत्रांची व सामग्रीची ९० टक्के मालकी काढून घेतली होती. शीतयुद्घाच्या काळात प. जर्मनीच्या आर्थिक फेररचनेमध्ये पाश्चात्त्य शक्तींचे हितसंबंध गुंतलेले होते, तोपर्यंत या शक्तींनीही काही सुविधा हिरावून घेऊन नष्ट केल्या होत्या. १९५०— ६० या दशकात सीमेन्स घराण्याने प. जर्मनीतील आपल्या मूळ कार्यक्षेत्रातून सावकाशपणे यूरोपमधील व परदेशांतील विद्युतीय बाजारपेठांत आपल्या भागीदारीचा विस्तार केला. यामुळे १९६०— ७० या काळात हा जगातील एक सर्वांत मोठा विद्युतीय उद्योग बनला.

सर्व कंपन्यांचे १९६६ मध्ये सीमेन्स एजी या नवीन कंपनीत विलीनीकरण झाले. एकविसाव्या शतकाच्या प्रारंभी या कंपनीची उत्पादने निदानात्मक प्रतिमादर्शन प्रणाली, भ्रमण दूरध्वनी व श्रवण साहाय्यक साधने, तसेच द्रव्यमान संक्रमण प्रणाली, जमिनीवरील हालचालींसाठीचे रडार यांसारख्या व्यापक क्षेत्रांतील आहेत. शिवाय कंपनीने दूरसंदेशवहन जाळ्यांचे अभिकल्प (आराखडे) तयार करून ही जाळी उभारली आणि त्यांचा वापरही केला. विविध प्रकारची वीजनिर्मिती संयंत्रे, दूरध्वनी यंत्रसंच व यंत्रसामग्री, संगणक प्रदत्त प्रणाली, सूक्ष्मतरंग प्रयुक्त्या, तारायंत्रविद्या, संकेतन प्रणाली आणि विद्युत् अधिष्ठापने उभारणे यांसारख्या क्षेत्रांतील उत्पादने, तसेच विक्री व नंतरची सेवा यांसाठी विविध देशांतील कंपनीची केंद्रे कार्यरत आहेत. सदर कंपनीच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या सीमेन्स कुटुंबियांची माहिती पुढे थोडक्यात दिली आहे.

सीमेन्स, व्हेर्नर फोन : (१३ डिसेंबर १८१६— ६ डिसेंबर १८९२). यांचे पूर्ण नाव एर्न्स्ट व्हेर्नर फोन सीमेन्स. जर्मन विद्युत् उद्योजक व तंत्रज्ञ. दूरवर्ती तारायंत्रविद्या उद्योग विकसित करण्यात यांचे कार्य महत्त्वाचे आहे.

व्हेर्नर यांचा जन्म हॅनोव्हर जवळील लेंथे (प्रशिया, आता जर्मनी) येथे झाला. ल्युबेक येथील ग्रामर स्कूलमधील शिक्षण पूर्ण झाल्यावर सतराव्या वर्षी ते प्रशियन तोफखाना दलात दाखल झाले. तेथे त्यांना अभियांत्रिकीचे प्रशिक्षण घ्यायचे होते. कारण हे प्रशिक्षण वडील देऊ शकत नव्हते. सहकारी अभियंत्यांमधील द्वंद्वयुद्घातील सहभागामुळे त्यांना अल्पकाळ मॅग्डेबर्गला तुरुंगात रहावे लागले. तुरुंगात असताना त्यांनी आपल्या कोठडीत रसायनशास्त्राचे प्रयोग केले. या संशोधनातून विद्युत् विलेपनाच्या प्रक्रियेचा त्यांनी शोध लावला (१८४२) हा त्यांचा पहिला शोध होता. १८४१ मध्ये त्यांची बर्लिन येथील तोफखाना दलाच्या कार्यशाळेत नेमणूक झाली. यामुळे त्यांना संशोधन करण्याची नामी संधी मिळाल्याने त्यांच्या जीवनकार्याला दिशा मिळाली.

सर चार्ल्स व्हीट्स्टन यांनी १८३७ मध्ये तारायंत्रविद्येचा शोध लावला होता. या तारायंत्राची आधीची प्रतिकृती व्हेर्नर यांच्या पाहण्यात आली, तेव्हा तारायंत्राचे आंतरराष्ट्रीय संदेशवहनातील महत्त्व त्यांच्या लगेचच लक्षात आले. नंतर याविषयी अधिक संशोधन करून त्यांनी त्यात सुधारणा केल्या. अशा रीतीने ते तारायंत्रविद्येतील तज्ञ झाले. म्हणून त्यांना १८४७ मध्ये प्रशियन सैन्यासाठी तारायंत्रासाठी भूमिगत केबली टाकण्याचे काम मिळाले व त्यांनी हे काम पूर्ण केले. याच सुमारास योहान गेओर्ख हाल्स्के या तरुण यंत्रज्ञाला त्यांनी बर्लिनमध्ये आपल्याबरोबर तारायंत्रांचा कारखाना काढण्यासाठी उद्युक्त केले. नंतर व्हेर्नर यांनी बर्लिन ते फ्रँकफुर्टच्या नॅशनल ॲसेंब्लीपर्यंत शासकीय कामासाठी भूमिगत केबली टाकल्या. शिवाय जर्मनीतील इतर भागांत टाकलेल्या अशा केबलींच्या देखभालीचे काम केले. प्रशियन सैन्यात ते १८३७ मध्ये अधिकारी म्हणून दाखल झाले होते. मात्र तारायंत्रांचे उत्पादन करण्यासाठी त्यांनी या पदाचा राजीनामा दिला (१८४९).