सॅकालीन बेट: ओखोट्स्क समुद्रातील रशियाचे एक मोठेबेट व देशाचा अतिपूर्वेकडील द्वीपप्रांत (ओब्लास्ट). ४५° ५३’ उ. ते ५४° २५’ उ. अक्षांश यां दरम्यान दक्षिणोत्तर विस्तारलेल्या या बेटाची लांबी ९४८ किमी. व पूर्व-पश्चिम रुंदी १६० किमी. पर्यंत असून त्याचे क्षेत्रफळ ७६,४०० चौ. किमी. आहे. लोकसंख्या ४, ९७, ९७३ (२०१० अंदाज). पश्चिमेस तातार सामुद्रधुनी व जपानचा समुद्र, तर दक्षिणेस ला पेरुस सामुद्रधुनी यांनी हे बेट अनुक्रमे रशियाची (सायबीरिया) मुख्य भूमी आणि जपानचे होक्काइडो बेट यांपासून वेगळे केले आहे. याच्या दक्षिण भागातील यूझ्नो सॅकालीन्स्क हे या प्रांताचे प्रशासकीय ठिकाण आहे.
भूशास्त्रीय दृष्ट्या बेटाची भूरचना जपानच्या ज्वालामुखीजन्य बेटांपेक्षाही आशियाच्या मुख्य भूमीशी मिळतीजुळती आहे. बेटाचा उत्तर भाग कमी उंचीच्या मैदानाचा असून बाकीचा बव्हंशी प्रदेश डोंगराळ व जंगलव्याप्त आहे. बेटावर उत्तर-दक्षिण पसरलेल्या प्रमुख दोन डोंगररांगा असून त्यांदरम्यान मध्यवर्ती खोऱ्याचा सपाट प्रदेश आहे. पश्चिमेकडील डोंगररांग सु. १,२००मी. उंचीची, तर पूर्वेकडील सु. १,६०० मी. उंचीची असून तीमधील मौंट लोपाटीन (१,६०९मी.) हे बेटावरील सर्वांत उंच शिखर आहे. उत्तरेकडील टिम व दक्षिणेकडील पोरोनाई या प्रमुख नद्यांनी मध्यवर्ती खोऱ्याचे जलवाहन केले आहे. या प्रदेशातूनच बहुतांश रस्ते व लोहमार्ग काढण्यात आले आहेत. बेटावरील हवामान अतिशय थंड असून जानेवारीमध्ये तापमान -२२° से. ते -१०° से. असते, तर अनेकवेळा ते -४६° से. पर्यंत खाली जाते. जुलैमध्ये सरासरी तापमान १७° ते १८° से. असते. थंड ओखोट्स्क सागरी प्रवाह याच्या पूर्वकिनाऱ्याजवळून वर्षभर वाहतो. येथील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ६४सेंमी. असून उन्हाळ्यामध्ये पावसाचे प्रमाण जास्त असते. हिवाळ्यात बहुतेक प्रदेश बर्फाच्छादित असतो व बर्फ सु. सहा महिन्यांपर्यंत टिकून राहतो.
सॅकालीन बेटाच्या उत्तर भागातून खनिज तेल, कोळसा, नैसर्गिक वायू इत्यादींचे उत्पादन घेतले जाते. यांशिवाय काही प्रमाणात सोने, पारा व प्लॅटिनम यांच्या खनिजांचे उत्पादन बेटाच्या अन्य भागांतून मिळते. येथील खनिज संपत्ती ही बेटाच्या आर्थिक विकासाचा मोठा आधार आहे. गुरेपालन, लाकूडतोड, कागदनिर्मिती इ. उद्योगांचाही बेटावर विकास झाला आहे. टिम नदीखोऱ्यात पालेभाज्या, गहू व बार्ली यांचे पीक घेतले जाते. डोंगर उतारावरील उंच प्रदेशातील जंगलांत स्प्रूस, फर, लार्च, बर्च इ. तर कमी उंचीच्या भागात मॅपल, ॲश, वॉलनट, ओक, एल्म इ. वनस्पती आढळतात. उत्तर सॅकालीनचा भाग टंड्रा प्रदेशात मोडतो. मासेमारी हा बेटावरील लोकांचा मुख्य व्यवसाय असून येथील समुद्रात सॅमन, कॉड, हेरिंग, खेकडे इ. जलच रमोठ्या प्रमाणात आढळतात.
सॅकालीन बेटाच्या दक्षिण किनाऱ्यावर प्रथम जपानी मच्छीमारांनी वस्ती केली. १८५३ मध्ये बेटाच्या उत्तर भागात रशियनांनी प्रवेश केला. १८५५ च्या करारानुसार रशिया व जपान या दोन्ही देशांचे नियंत्रण सॅकालीन व कूरील बेटांवर होते परंतु १८७५ मध्ये रशियाने कूरील बेटांच्या बदल्यात संपूर्ण सॅकालीन बेटावर मालकी हक्क प्रस्थापित केला. पुढे रशियन कैद्यांची शिक्षा भोगण्याची वसाहत म्हणून या बेटाचा दुर्लौकिक झाला. १९०५ मध्ये रशिया-जपान यांतील पोर्टस्मथ तहान्वये बेटाचा दक्षिण भाग जपानला मिळाला व रशियन राज्यक्रांतीनंतर जपानने संपूर्ण सॅकालीन बेट व्यापले परंतु १९२४ मध्ये त्यांनी त्यावरील हक्क सोडून दिला. पुढच्याच वर्षी रशियन फौजांनी याच्या उत्तर भागाचा ताबा घेतला व दुसऱ्या महायुद्घानंतर (१९४५) रशियाने संपूर्ण सॅकालीन बेट ताब्यात घेऊन त्यावरील जपानी लोकांना स्वदेशी पाठविले. २८ मे १९९५ रोजी या बेटास भूकंपाचा मोठा धक्का बसला, त्यावेळी नेफ्टेगॉर्स्क या शहराचे मोठे नुकसान होऊन सु. २,००० माणसे मृत्युमुखी पडली.
सॅकालीन बेटावर रशियन लोकांची संख्या जास्त आहे. उत्तर भागात ओखा, नोग्लिकी तर दक्षिण भागात ॲनिव्हा, कोर्साकोव्ह, नेव्हेत्स्क, यूझ्नो, सॅकालीन्स्क, ऑर्लोव्हो, पोरोनायस्क इ. प्रमुख शहरे असून ती एकमेकांशी मध्यवर्ती लोहमार्गाने व रस्त्यांनी जोडलेली आहेत.
पहा : रशिया.
चौंडे, मा. ल.