शौरसेनी भाषा : मध्ययुगीन भारतीय आर्य (म.भा.आ.) कालातील ⇨शूरसेन देशाची (मथुरेच्या आसमंतातील) एक बोली. हिच्यावर संस्कृत भाषेचा पुष्कळ प्रभाव आहे. संस्कृत व प्राकृत नाटकांतील गद्य या भाषेत असे. हिचे प्राचीनतम स्वरूप संस्कृत नाटककार ⇨ अश्वघोष याच्या नाटकांत आढळते (इ. स. पहिले शतक). दिगंबर जैनांनी दक्षिण भारतात विकसित झालेल्या शौरसेनीत आपले धर्मगंथ लिहिल्यामुळे तिला ‘ जैन शौरसेनी ’किंवा ‘ दिगंबरी शौरसेनी ’असेही म्हटले आहे. प्राकृत व्याकरणकारांच्या मते ‘ आवंती ’, ‘ आभीरी ’ इ. शौरसेनीच्या पोटभाषा आहेत.
⇨हेमचंद्रादी प्राकृत व्याकरणकारांनी ⇨ माहाराष्ट्री भाषेला प्रमुख प्राकृत भाषा मानून तिच्यापेक्षा भिन्न असणारे पुढील विशेष शौरसेनीची लक्षणे म्हणून मानले –
वर्णप्रकिया : (१) संस्कृतमधील द्विस्वरान्तर्गत म्हणजे दोन स्वरांमध्ये येणाऱ्या असंयुक्त म्हणजे जोडाक्षरयुक्त नसलेल्या त् व थ् यांचा शौरसेनीत अनुकमे द् व ध् होतो. उदा., सं. पति > शौ. पदि, सं. इति > शौ. इदि, तसेच भवति > भोदि, कथम् > कधं, तथा > तधा इत्यादी. परंतु सं. त् > शौ. द् ही उच्चार-प्रवृत्ती फार प्रबळ असल्यामुळे इतर स्थानांतही सं. त् चे शौ. द् होत असे. उदा., सं. तावत् > शौ. दाव, ताव सं. अन्त: पुरम् > शौ. अन्दे उरं सं. महान्त: > शौ. महंदो इत्यादी.
(२) जैन शौरसेनीमध्ये माहाराष्ट्रीप्रमाणे द्विस्वरान्तर्गत, असंयुक्त क् , ग् , च् , ज् , त् , द् आणि प् यांचा विकल्पाने लोप होतो व लुप्त व्यंजनाऐवजी य् (यश्रूती) आढळते. उदा., सं. श्रूतकेवलिन् > शौ. सुयकेवली सं. वचनै: > शौ. वयणेहिं सं. बहुभेदा > शौ. बहुभेया सं. पदार्थ > शौ. पयत्थ.
(३) जैन शौरसेनीत व जुन्या नाटकांतील शौरसेनीत माहाराष्ट्नी- प्रमाणे द्विस्वरान्तर्गत, असंयुक्त ख् , घ् , थ् इ. महापाण-स्पर्शवर्णांचा विकल्पाने ह् होतो. उदा., सुख > सुह मेघ > मेह लभति > लहदि अनुभूत > अणुहूद.
(४) संस्कृतमधील संयुक्त वर्णांचे शौरसेनीत पुढे दिल्याप्रमाणे बदल होतात :
(अ) सं. र्य् > शौ. य्य् , ज्ज् सं. कार्य > शौ. कय्य, कज्ज सं. सूर्य > शौ. सुय्य, सुज्ज आणि याच उच्चार-प्रवृत्तीमुळे सं. द्य् > शौ. य्य्. उदा., उद्यान > उय्याण.
(आ) सं. क्ष् > शौ. क्ख्. उदा., सं. चक्षु > शौ. चक्खु सं. इक्षु > शौ. इक्खु.
(इ) सं. ण्य् , न्य् , ज्ञ् > शौ. ञ्ञ् , ण्ण्. उदा., सं. बाह्मण्य > शौ. बम्हञ्ञ, बम्हण सं. यज्ञ > शौ. जञ्ञ, जण्ण सं. विज्ञ > शौ. विञ्ञ, विण्ण सं. कन्या > शौ. कञ्ञा, कण्णा. यांपैकी ण्य् , न्य् इत्यादींचे ण्ण् हे उच्चरण माहाराष्ट्नीतही आढळते.
प्रत्ययप्रकिया : (१) सं. त् > शौ. द् या उच्चार-प्रवृत्तीमुळे अकारान्त पुल्लिंगी नामाचे पंचमी एकवचनाचे प्रत्यय आदो, आदु आणि वर्तमान तृतीय पुरूषी एकवचनाचे दि, दे हे प्रत्यय आढळतात. उदा., सं. वीरात् > शौ. वीरादो, वीरादु सं. हसति > शौ. हसदि, हसदे सं. जायते > शौ. जायदे.
हेमचंद्राने भविष्यकाळाचे विकरण ‘ स्सि ’मानले असले, तरी शौरसेनी वाङ्‌मयात ‘ स्स ’विकरणाची रूपे आढळतात. उदा., सं. भणिष्यति > शौ. भणिस्सिदि सं. करिष्यति > शौ. करिस्सदि.
(२) अकारान्त पुल्लिंगी नामांचे सप्तमी एकवचन एकारान्त असते. माहाराष्ट्रीप्रमाणे म्मि प्रत्ययान्त नसते. उदा., सं. मुखे > शौ. मुहे सं. हस्ते > शौ. हत्थे.
(३) कर्मणी प्रयोगाचे विकरण ईअ आहे. उदा., सं. पृच्छते > शौ. पुच्छीअदि- ‘ विचारले जाते ’ सं. गम्यते > शौ. गच्छीअदि.
(४) ऊन प्रत्ययान्त अव्यये इय, दूण व त्ता (< सं. त्वा) हे प्रत्यय घेतात. उदा., सं. भूत्वा > शौ. हविय, भविय भोदूण, होदूण भोत्ता, होत्ता. सं. कृत्वा > शौ. करित्ता, तसेच करिय पण ‘ कडुअ ’हे विशेष रूप आहे. तसेच सं. गत्वा > शौ. गडुअ.
इतर विशेष : (१) पुल्लिंगी अन्नन्त नामांचे संबोधन अनुस्वारान्त असते पण इन्नन्त नामांच्या संबोधनाचा प्रत्यय आकारान्त असतो. उदा., सं. भो राजन् > शौ. भो रायं सं. विजयवर्मन् > शौ. विअयवम्मं सं. हे कञ्चुकिन् > शौ. हे कंचुइआ सं. सुखिन् > शौ. सुखिआ.
(२) काही संस्कृत धातूंचे पुढे दिल्याप्रमाणे धात्वादेश होतात :
√ कृ > √ कर, √ स्था > चिट्ठ, √ स्मृ > √ सुमर, √ दृश् > √ पेक्ख, √ अस् > √ अच्छ.
(३) काही उद्‌गारवाचक अव्यये :
हीमाणहे-‘ आश्चर्य ’, ‘ दु:ख’ दर्शक.
अम्महे-
} ‘आनंद’ दर्शक.
हीही-
इसवी सनाच्या पहिल्या शतकापासून शौरसेनी भाषाविकास पाहता हेमचंद्रादी प्राकृत व्याकरणकारांचे नियम शेवटची अवस्था दाखवितात व हेमचंद्राने जैन शौरसेनीच्या भाषिक विशेषांना साहित्यिक शौरसेनीच्या विशेषांबरोबरच स्थान दिल्याचे आढळते.
तगारे, ग. वा.