इब्‍न रुश्द : (? ११२६–१० डिसेंबर ११९८). एक अरबी तत्त्ववेत्ता. संपूर्ण नाव अबुल-वलीद मुहंमद बिन अहमद बिन रुश्द. मध्ययुगीन यूरोपात आव्हेरोईझ ह्या नावाने हा ओळखला जाई. स्पेनचा सर्वश्रेष्ठ अरबी तत्त्ववेत्ता, असे ह्याचे वर्णन करता येईल. जन्म कॉर्डोव्हा येथे. ह्याचे वडील व आजोबा काजी होते. कॉर्डोव्हा येथे कायदा व वैद्यकशास्त्र ह्यांचा इब्‍न रुश्दने अभ्यास केल्यानंतर तो ११५३ मध्ये मर्राकुशला गेला. ११६९ मध्ये त्याला सेव्हिलचा काजी नेमण्यात आले व दोन वर्षांनी कॉर्डोव्हाचा काजी म्हणून त्याची नेमणूक झाली. आपले सर्वांत महत्त्वाचे ग्रंथ त्याने कॉर्डोव्हा येथेच लिहिले. आयुष्याच्या अखेरच्या काळात उलेमांना विरोध केल्यामुळे तो अवकृपेला पात्र ठरला. त्याची मते पाखंडी आहेत, ह्या आरोपावरून त्याच्यावर खटला भरण्यात आला व कॉर्डोव्हाजवळ लूसेना येथे त्याला हद्दपार करण्यात आले. पण त्याच्यावर पर मेहेरनजरही झाली. मर्राकुश येथे त्याचे निधन झाले.
अरबी भाषेतील त्याची बरीचशी ग्रंथरचना आज लुप्त आहे पण त्याच्या अनेक ग्रंथांची व भाष्यांची हिब्रू व लॅटिन भाषांतरे उपलब्ध आहेत. तहाफुत्–अल्–तहाफुत् (खंडनाचे खंडन) हा अल्-गझालीला उत्तर म्हणून लिहिण्यात आलेला ग्रंथ बेरुत येथे संपादून प्रसिद्ध करण्यात आला आहे. ॲरिस्टॉटलवर त्याने लिहिलेली भाष्ये लघु, मध्यम व बृहत अशी तीन प्रकारची आहेत. मदरसातील (मुस्लिम पाठशाळा) अभ्यासक्रमाला अनुसरून भाष्यांचे हे तीन प्रकार पडले आहेत. शिवाय त्याने प्लेटोच्या रिपब्‍लिकवरही भाष्य लिहिले आहे. ⇨ अल्–फाराबीवर टीका लिहिली आहे व ⇨ इब्‍न सीनाच्या सिद्धांतांचे विवेचनही केले आहे. बिदायत् अत्–मुज्तहिद हा त्याचा कायदेशास्त्रावरील ग्रंथ पाठ्यपुस्तक म्हणून मान्यता पावला आहे.
ख्रिस्ती व मुस्लिम अशा दोन्ही धर्मशास्त्रवेत्त्यांनी इब्‍न रुश्दवर हल्ले चढविले आहेत. यूरोपीय विद्वान इब्‍न रुश्दची गणना मौलिक विचारवंतांत करीत नाहीतपण त्याचे फारच थोडे मूळ ग्रंथ आज उपलब्ध असल्यामुळे ह्याविषयी निश्चित मत बनवायला पुरेसा आधार नाही. त्याच्या मतांविषयी एवढे वादंग माजलेले आहे, की त्याची मते खरोखर काय होती, हे सांगणे कठीण झाले आहे. पण इब्‍न रुश्द मूलतः एक तत्त्ववेत्ता होता. त्याने स्वीकारलेल्या सिद्धांताचे ‘ॲरिस्टॉटलिअन’ असे वर्णन करण्याऐवजी ‘नव-प्लेटॉनिक’ असे वर्णन करणे योग्य ठरेल. प्रस्थापित नव-प्लेटॉनिक सिद्धांतच थोड्याफार फरकांनी त्याने स्वीकारले होते. कित्येकदा त्याने ॲरिस्टॉटलचा अर्थ चुकीचा लावला आहे आणि त्याच्या विरोधकांनी ही गोष्ट दाखवूनही दिली आहे.
ॲरिस्टॉटलच्या पोस्टीरिअर ॲनॅलिटिक, फिजिक्स, डी सीलो, डी ॲनिमा व मेटॅफिजिक्स ह्या ग्रंथांवरील त्याची अरबी भाष्ये लुप्त झाली असली, तरी त्यांची हिब्रू किंवा लॅटिन भाषांतरे उपलब्ध आहेत. त्याचप्रमाणे ॲरिस्टॉटलचे पॉलिटिक्स, र्‍हेटॉरिक हे ग्रंथ तसेच तर्कशास्त्रावरील ग्रंथ यांवरील त्याची मध्यम भाष्ये अरबीत उपलब्ध आहेत. यांशिवाय अल्-फाराबीच्या तर्कशास्त्रावर आणि निकल्झच्या तत्‍त्वमीमांसेवर त्याने भाष्ये रचली आहेत. महदी इब्‍न तूमार्त ह्याच्या अकीदा (श्रद्धा) ह्या ग्रंथावरही त्याने लिखाण केले आहे. कायदेशास्त्र, वैद्यक व ज्योतिष ह्या शास्त्रांवरही त्याने प्रबंध लिहिले आहेत.
त्याचे बहुतेक मूळ ग्रंथ नष्ट झाले असल्यामुळे व त्याच्या विरोधकांनी त्याच्यावर अनेकदा खोटे आक्षेप घेतले असल्यामुळे, आपले आजचे ज्ञान लक्षात घेता, त्याचे सिद्धांत खरोखर काय होते, ह्याविषयी चिकित्सक व निःपक्षपाती असा निर्णय घेणे अशक्य आहे. बॅरन कॅरा द व्हॉक्स ह्यांनी म्हटल्याप्रमाणे ‘इब्‍न रुश्दला यापुढे ॲरिस्टॉटलिअन मानता येणार नाही पण तो मौलिक विचारवंतही नव्हता. त्याच्या काळचे जे जग होते, त्याला अनुरूप अशी त्याची वृत्ती होती म्हणजे तो संग्रहवादी होता. गूढवादाचा एका तात्त्विक दर्शनाशी तो समन्वय साधू पहात होता पण हे तात्त्विक दर्शन अनेक दृष्टींनी गूढवादाशी काहीसे विरोधी होते.’
संदर्भ : 1. de Boer, T. J. History of Philosophy in Islam, Leiden, 1903.
2. Gauthier, Leon, Ibn Rochd, Paris, 1948.
3. Sarton, George, Introduction to the History of Science, Vols. I, II, Baltimore, 1927, 1931.
फैजी, अ. अ. अ. (इं.); रेगे, मे. पुं. (म.)