हबल, एडविन पॉवेल : (२० नोव्हेंबर १८८९–२८ सप्टेंबर १९५३). अमेरिकन ज्योतिर्विद व खगोल भौतिकीविद. आकाशगंगेबाहेरील (गांगेय बाह्य) ज्योतिषशास्त्राचे ते संस्थापक मानले जातात. त्यांनी दीर्घिकांचे (तारामंडलांचे) शोध लावले व त्यांचे वर्गीकरण केले. तसेच ते प्रसरणशील विश्व या विश्वाविषयीच्या प्रतिकृतीचा पहिला पुरावा देणारे ज्योतिर्विद आहेत.
हबल यांचा जन्म मार्शफील्ड (मिसूरी, अमेरिका) येथे झाला. शालेय विद्यार्थी असताना ते हुशार होतेच, शिवाय त्यांना खेळांतही रस होता. मात्र, त्यांना शिकागो विद्यापीठातील ज्योतिर्विद ⇨ जॉर्ज एलरी हेल यांच्या प्रेरणेने ज्योतिषशास्त्र विषयाची आवड निर्माण झाली. याच विद्यापीठात त्यांनी गणित व ज्योतिषशास्त्र या विषयांतील पदवीपूर्व पदवी मिळविली (१९१०). तसेच तेथे ते उत्कृष्ट मुष्टियोद्धा म्हणूनही प्रसिद्ध होते. मात्र, पदवी संपादन केल्यानंतर त्यांनी ज्योतिषशास्त्र व कसरतीचे खेळ यांतील लक्ष काढून घेतले आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठात र्‍होड्स स्कॉलर म्हणून कायद्याचे अध्ययन सुरू केले. कायद्याची बी.ए. पदवी १९१२ मध्ये मिळविल्यावर ते केंचुकी येथे १९१३ मध्ये वकिली करू लागले. तथापि, वर्षभरातच ते वकिली व्यवसायाला कंटाळले. अनेक विषयांत गती असलेल्या हबल यांनी अखेरीस ज्योतिषशास्त्रात काम करण्यावर लक्ष केंद्रित करावयाचे ठरविले. ते शिकागो विद्यापीठ व त्याची विस्कॉन्सिन येथील यर्कीझ वेधशाळा येथे परत आले (१९१४). तेथे त्यांनी एडविन ब्रांट यांच्या मार्गदर्शनाखाली आकाशगंगेतील नवतारे आणि तेजस्वितेत बदल होणारे चल तारे यांचा अभ्यास केला [→ नवतारा व अतिदीप्त नवतारा]. हबल यांनी ज्योतिषशास्त्रातील पीएच्.डी. पदवी १९१७ मध्ये मिळविली. पहिल्या महायुद्धात भाग घेतल्यानंतर ते कॅलिफोर्नियातील पॅसाडीनालगत असलेल्या मौंट विल्सन वेधाशाळेत दाखल झाले (१९१९). तेथे त्यांनी आकाश-गंगेबाहेरच्या ज्योतिषशास्त्रीय आविष्कारांशी निगडित संशोधन करण्यास सुरुवात केली.
आकाशगंगा या कोट्यवधी तारे असलेल्या दीर्घिकेत सूर्यही आहे. मात्र, आकाशात दिसणाऱ्या सर्व ⇨ अभ्रिका आकाशगंगेचा भाग नाहीत, हा शोध हबल यांनी मौंट विल्सन वेधशाळेतील निरीक्षणांद्वारे लावला (१९२२–२४). त्यांनी १,३०० खगोलीय क्षेत्रे निवडून शेकडो छायाचित्रे घेतली. विशिष्ट अभ्रिकांमध्ये १२ सेफीड चल तारे असल्याचे त्यांना आढळले [ सेफीड हा आवर्ती चल ताऱ्यांचा उपगट असून त्यांचा तेजस्वीपणा काळानुसार स्थिर राहत नाही आणि त्यांचा तेजस्वीपणातील बदलाचा आवर्तकाल त्यांच्या अंगभूत माध्य (सरासरी) तेजस्वीपणाशी निगडित असतो → तारा].
हबल यांनी मौंट विल्सन वेधशाळेतील २५४ सेंमी. दूरदर्शकाद्वारे घेतलेल्या वेधांवरून व आढळलेल्या ताम्रच्युतींवरून पऱ्यायाने दूर जाण्याच्या गतीवरून अंतर, भासमान प्रत व निरपेक्ष प्रत यांच्यातील परस्परसंबंधाचा उपयोग केला आणि सेफीड तारे लाखो प्रकाशवर्षे अंतरावर म्हणजे आकाशगंगेच्या पलीकडचे असल्याचे निश्चित दाखविले. ज्या अभ्रिकांमध्ये हे सेफीड तारे आहेत त्या प्रत्यक्षात आकाशगंगेहून भिन्न अशा दीर्घिकाच असल्याचे त्यांनी दाखवून दिले. उदा., देवयानी अभ्रिकेतील एम-३१ ही दीर्घिका आकाशगंगेच्या फारच बाहेर म्हणजे साडेसात लक्ष प्रकाशवर्षे इतकी दूर आहे. उलट आकाशगंगेचा व्याप फक्त एक लक्ष प्रकाशवर्षे एवढा आहे . हा शोध त्यांनी १९२४ मध्ये घोषित केला व त्यामुळे ज्योतिर्विदांना विश्वाविषयीच्या त्यांच्या कल्पना तपासून पाहणे भाग पडले.
आकाशगंगेबाहेरच्या या दीर्घिका शोधून काढल्यावर लवकरच हबल यांनी १९२६ मध्ये या दीर्घिकांचे त्यांच्या आकारानुसार वर्गीकरण करण्याचे आणि त्यांचे तारकीय घटक व त्यांच्या तेजस्वीपणाचे आकृतिबंध यांच्या समन्वेषणाचे कामही सुरू केले. त्यांनी दीर्घिकांचे विवृत्ताकार, साध्या चक्रभुजीय, दंडयुक्त चक्रभुजीय आणि रचनारहित हे चार प्रमुख वर्ग केले [→ ज्योतिषशास्त्र]. दीर्घिकांचा अभ्यास करताना त्यांनी पुढील दुसरा लक्षणीय शोध १९२७ मध्ये लावला : या दीर्घिका उघडपणे आकाशगंगेपासून दूर जात आहेत आणि त्या जितक्या अधिक दूर असतात तितक्या अधिक वेगाने दूर जात आहेत. या शोधाचे असंख्य मतितार्थ (अटकळी वा अन्वय) होते. दीर्घकाळ विश्व स्थिर अवस्थेत असल्याचे मानले जात होते. या शोधामुळे विश्व प्रसरण पावत असल्याचे दिसून आले. त्यांनी १९२९ मध्ये दीर्घिकांची गती व त्यांचे अंतर यांचे गुणोत्तर हा स्थिरांक असेल अशा प्रकारे विश्व प्रसरण पावत असल्याचे शोधून काढले. या स्थिरांकाला त्यांच्या नावावरून हबल स्थिरांक हे नाव पडले.
विश्व प्रसरण पावत असल्याचे हबल यांचे मत बरोबर होते मात्र त्यांनी गणिताने काढलेले हबल स्थिरांकाचे मूल्य बरोबर नव्हते. कारण त्यावरून आकाशगंगेची प्रणाली इतर सर्व दीर्घिकांपेक्षा अधिक मोठी आहे आणि पृथ्वीच्या अंदाजाने काढलेल्या वयापेक्षा संपूर्ण विश्व लहान आहे, असा चुकीचा अर्थ निघत होता. तथापि, नंतर ज्योतिर्विदांनी त्यांचे निष्कर्ष पुन्हा तपासून पाहिले व त्यामुळे हबल यांच्या सिद्धांतांचा बचाव झाला. यामुळे विश्व १०–२० अब्ज वर्षे स्थिर त्वरेने प्रसरण पावत असल्याचे चित्र निर्माण झाले.
हबल यांनी दिलेली हॅली व्याख्याने (ऑक्सफर्ड विद्यापीठ, १९३४), सिलिमन व्याख्याने (येल विद्यापीठ, १९३५) आणि र्‍होड्स मेमोरियल व्याख्याने प्रसिद्ध आहेत. रेड शिफ्टस् इन द स्पेक्ट्रा ऑफ नेब्युली (१९३४) आणि द हबल ॲटलास (संपा. ॲलन रेक्स सँडेज, १९६१) ही त्यांची प्रसिद्ध पुस्तके आहेत. ज्योतिषशास्त्रात त्यांनी केलेल्या कामगिरीमुळे त्यांना अनेक मानसन्मान व पुरस्कार मिळाले होते. उदा., अमेरिकेतील बर्नार्ड, ब्रूस व फ्रँक्लिन ही सुवर्ण पदके तसेच रॉयल ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीचे सुवर्ण पदक (१९४०) आणि ऑक्सफर्डच्या क्वीन्स कॉलेजचे फेलो. शिवाय पृथ्वीभोवतीच्या कक्षेत स्थापित केलेल्या दूरदर्शकाला त्यांच्या सन्मानार्थ हबल अवकाश दूरदर्शक (हबल स्पेस टेलिस्कोप) हे नाव देण्यात आले.
हबल यांचे सान मारीनो (कॅलिफोर्निया, अमेरिका) येथे निधन झाले.
ठाकूर, अ. ना.