स्टर्जन मासा : एसिपेन्सरिफॉर्मीस गणाच्या एसिपेन्सरिडी या कुलातील कोणताही मासा. या कुलात सु. २५ जाती असून त्यांचा आढळ उत्तर गोलार्धातील समशीतोष्ण कटिबंधातील समुद्रात आहे. स्टर्जन माशाचे शरीर दोन्ही बाजूंनी चपटे असून आकार साधारणतः लांबट व दोन्ही टोकांस निमुळता असतो. शरीराचे डोके, धड व शेपटी असे तीन भाग पडतात. त्याच्या डोक्यावर व शरीरावर अस्थिपट्टाच्या पाच रांगा ( ओळी ) असतात. त्यांपैकी एक रांग शरीराच्या वरच्या बाजूवर, दोन दोन्ही बाजूंना व दोन खालच्या बाजूंना असतात. प्रौढ माशाच्या तोंडात दात नसून मुस्कटाच्या आतील बाजूस चार संवेदनक्षम व स्पर्शग्राही स्पृशा असतात. स्पृशांचा उपयोग त्याला समुद्राच्या तळातील अपृष्ठवंशीय ( पाठीचा कणा नसलेले ) मृदुकाय प्राणी, लहान मासे व इतर अन्न शोधण्यासाठी होतो. या माशाचा पुच्छपक्ष असममित असून वरील खंड ( पाली ) खालील खंडापेक्षा मोठा असतो. फुप्फुसासारखा वाताशय नसणे हे या अस्थिमत्स्याचे वैशिष्ट्य आहे. त्याचा सांगाडा मुख्यतः उपास्थींचा बनलेला असतो.
स्टर्जन मासे युक्रेन व दक्षिण रशियामधील नद्या आणि उत्तर अमेरिकेतील गोड्या पाण्यात पुष्कळ प्रमाणात आढळतात. काही जाती वगळता सर्व समुद्रात राहतात आणि उन्हाळ्याच्या सुरुवातीला त्या समुद्रातून नदी व गोड्या पाण्याच्या नद्यांकडे प्रजोत्पादनाकरिता ( काही अनेक वर्षांत एकदा ) स्थलांतरित होतात. काही जाती ताज्या पाण्या-पुरत्याच सीमित राहतात. मादी गोड्या पाण्यात एकावेळी अनेक दशलक्ष अंडी घालते.
जुन्या जगातील ( आफ्रिका व आशिया खंड ) सामान्य स्टर्जन (एसिपेन्सर स्टुरिओ ) ही जाती उत्तर अटलांटिक समुद्राचे किनारे ( स्कँडिनेव्हिया ) व भूमध्य सामुद्रिक प्रदेश येथे आढळते. हिची लांबी सु. ३ मी. असून वजन सु. २२७ किग्रॅ.पर्यंत असते. मोठ्या प्रमाणावर मासेमारी, अंड्यांचा वापर व प्रदूषण यांमुळे ही जाती दुर्मिळ होत चालली आहे.
जमदाडे, ज. वि. मगर, सुरेखा अ.
 |
“