घडियाल : ॲलिगेटर आणि केमन यांच्याप्रमाणेच हा प्राणी सरीसृपांच्या (सरपटणाऱ्या प्राण्यांच्या) क्रोकोडिलिया गणातील आहे. सगळ्या जगात याच्या फक्त दोनच जाती आहेत. एक भारतात आढळणारी गेव्हिॲलिस गँजेटिकस आणि दुसरी बोर्निओ व सुमात्रा यांत आढळणारी टोमिस्टोमा श्लेजेलाय होय.
भारतीय घडियाल सिंधू, गंगा, ब्रह्मपुत्रा व महानदी यांत आढळतो. त्याची सरासरी लांबी ४.५-५.५ मी. असते. पण ७ आणि ९ मी. लांबीचे घडियाल आढळले आहेत. म्हणून या गणातील प्राण्यांमध्ये हा सगळ्यांत मोठा होय. ज्या ठिकाणी नदीचे पात्र रुंद व प्रवाह संथ असतो अशा जागी हा प्राणी राहतो. घडियाल एकलकोंडा नसतो नदीच्या आसपास असणाऱ्या पाण्याच्या उथळ डबक्यात त्यांचे समूह राहत असल्याचे दिसून येते.
घडियालांच्या शरीराची रचना एकंदरीने मगराच्या शरीररचने सारखीच असते, पण तुंड (मुस्कट) मात्र फार निराळे असते ते बरेच लांब, चपटे व चिंचोळे असून त्याच्या टोकावर ढेकळासारखा दिसणारा मांसाचा गोळा असून त्यावर नाकपुड्या असतात. खालच्या जबड्याच्या शाखांचा (हनुप्रवर्धांचा) चोविसाव्या दातापर्यंत एकजीव झालेला असतो. दोन्ही जबड्यांवर मजबूत, लांब व तीक्ष्ण दात असतात. वरच्या जबड्याच्या प्रत्येक बाजूवर २७-२९ दात असतात.
ॲलिगेटर, मगर इत्यादींपेक्षा घडियाल जास्त जलजीवी प्राणी आहेत. फक्त विणीच्या हंगामात ते जमिनीवर येतात. मासे हेच त्यांचे एकमेव भक्ष्य आहे. माणसाच्या वाटेला ते जात नाहीत. मादी एका खेपेला सु. ४० अंडी घालते नुकतीच जन्मलेली पिल्ले ३८ सेंमी. लांब असतात.
घडियाल भित्रा असून मनुष्य दिसल्याबरोबर तो गढूळ पाण्यात शिरून लपून बसतो थोड्या वेळाने आपले डोळे व तुंडाचे टोक हळूच पाण्याबाहेर काढतो. संकटाचे चिन्ह दिसताच पुन्हा तो गुपचुप पाण्यात बुडून तळाशी जातो. पाण्यात पोहण्याची आणि जमिनीवर चालण्याची अथवा धावण्याची याची पद्धती थेट मगरासारखी असते. त्याला पकडून एखाद्या हौदात बंदिस्त ठेवल्यावर कित्येक महिने तो उपास काढतो.
बोर्निओ आणि सुमात्रात आढळणारी टोमिस्टोमा श्लेजेलाय ही घडियालाची जात थेट भारतीय घडियालासारखीच असते, परंतु कवटीच्या अस्थींच्या कित्येक विशेष लक्षणांमुळे तिला निराळ्या वंशात घातले आहे. तिची जास्तीत जास्त लांबी ४.५ मी. असते.
पहा : ॲलिगेटर केमन मगर, सरीसृप.
कर्वे, ज. नी.
“