एराटॉस्थीनीझ : (इ. स. पू. सु. २७६—१९४). ग्रीक गणिती, खगोलशास्त्रज्ञ व भूगोलज्ञ. याचा जन्म उत्तर आफ्रिकेतील लिबिया देशात सायरीनी (प्राचीन सायरेनेइकाची राजधानी) या गावी झाला. याचे शिक्षण ॲलेक्झांड्रिया व अथेन्स येथे झाले. त्याच्या समकालीन त्याच्याइतका अष्टपैलू विद्वान कोणीही नव्हता असे म्हटले जाते. ॲलेक्झांड्रियाचा राजा टॉलेमी याने त्याला आपल्या प्रचंड ग्रंथालयाचा प्रमुख नेमले. त्याने विविध विषायांवर विपुल लिखाण केले. ग्रीक सुखांतिका व नाटके यांचे समीक्षण तसेच अनेक खंडकाव्ये व शोकगीते त्याने लिहिली होती. ग्रीक पुराणे व खगोलीय राशींचा संबंध जोडण्याचा प्रयत्‍न त्याने केला होतो. ट्रॉयच्या युद्धापासूनच्या ऐतिहासिक व वाङ्‍मयीन घडामोडींचा कालनिर्णय करताना त्याने लीप वर्ष लक्षात घेतले होते. प्‍लेटोवर त्याने लिहिलेले भाष्य अद्वितीय समजले जात होते. त्याच्या जिऑग्राफिका या पुस्तकामुळेच भूगोल या विषयाला शास्त्र म्हणून किंमत आली. या पुस्तकाच्या तीन खंडांत त्याने त्याच्यापूर्वीच्या भूगोलज्ञांची माहिती देऊन गणितीय, प्राकृतिक, राजकीय तसेच मानवजातिशास्त्रविषयक भूगोलाचा शास्त्रीय पद्धतीने ऊहापोह केला होता. भूमिती, गणित, संगीताच्या मुळाशी असलेली गणितीय तत्त्वे इ. अनेक विषयांवर त्याने लिहिले होते दोन या संख्येचे घनमूळ ठरविताना दोन दिलेल्या रेषांमधील मध्यम प्रमाणपाद काढण्यासाठी त्याने एक उपकरण शोधून काढले होते. अविभाज्य संख्या काढण्यासाठी त्याने एक सोपी पद्धती तयार केली होती. या पद्धतीला ‘एराटॉस्थीनीझची चाळणी’ म्हणतात [→ अविभाज्य संख्या]. खगोलशास्त्रदृष्ट्या त्याचे कार्य सर्वांत मोठे होते. अयनदिनींचे सूर्याचे उन्नतांश मोजून त्याने क्रांतिवृत्त व खगोलीय विषुववृत्त यांमधील कोन जवळ जवळ बरोबर मोजून काढला होता. ६७५ नक्षत्रांची एक तारासारणी त्याने तयार केली होती, परंतु ती आता उपलब्ध नाही. त्याचे सर्वात महत्त्वाचे कार्य म्हणजे त्याने मोजलेला पृथ्वीचा परिघ. सध्याच्या आस्वानजवळील एका विहिरीत पाहता अयनदिनी (विष्टंभ) तेथे मध्यान्हीचा सूर्य डोक्यावर असतो, परंतु ॲलेक्झांड्रियाला त्यावेळी तो डोक्यावर नसतो असे त्याला आढळले. म्हणून त्याने त्या दिवशी भर दुपारी ॲलेक्झांड्रिया येथील सूर्याचे खमध्य-अतंर मोजले व ॲलेक्झांड्रिया आणि आस्वानमधील जमिनीवरील अतंर मोजले. पृथ्वी गोल आहे असे गृहीत धरून या मोजमापावरून त्याने पृथ्वीचा परिघ ठरविला. त्याने काढलेल्या पृथ्वीच्या परिघात व अचूक परिघात फक्त एक टक्का चूक निघते. तथापि त्याच्या मापनपद्धतीतील व उपकरणांतील ढोबळपणा लक्षात घेता, काही चूका परस्परछेदक ठरून त्याचे उत्तर बरेचसे बरोबर आले असावे असे काहीजण मानतात. त्याने ॲलेक्झांड्रियाचे अक्षांश ३१० ३’ काढले होते. हल्ली ते ३१० १२’ मानतात. त्याने जगाचा एक नकाशाही तयार केला होता. म्हातारपणी तो आंधळा झाला, आयुष्याला कंटाळला व म्हणून उपासमार करून घेऊन त्याने प्राणत्याग केला.
शाह, र. रू.
“