हेटनर, ॲल्फ्रेड : (६ ऑगस्ट १८५९–३१ ऑगस्ट १९४१). जर्मन भूगोलज्ञ, प्राध्यापक व आधुनिक जर्मन भूगोलाच्या तत्त्वज्ञानाचा अभ्यासक. याचा जन्म जर्मनीतील ड्रेझ्डेन येथे बुद्धिमान व कलेची आवड असणाऱ्या एका मोठ्या कुटुंबात झाला. माध्यमिक शिक्षणात आवडलेला भूगोल विषय त्याने विद्यापीठात विशेष अभ्यासास घेतला. चार वेगवेगळ्या विद्यापीठांत शिक्षण घेतले आणि काही वर्षे दक्षिण अमेरिकेत फिरून तेथे क्षेत्रकाम केले. फ्रान्समधील स्ट्रॅसबर्ग विद्यापीठात पीएच्.डी. करीत असताना तत्त्वज्ञान विषयाकडे तो आकर्षित झाला. १८८२ पासून प्रथम चिली, पॅरागोनिया या प्रदेशांचा अभ्यास करून नंतर कोलंबियाला गेला. १८८८ मध्ये जर्मनीला परत आल्यानंतर त्याने कोलंबियातील अँडीज पर्वताविषयी केलेल्या निरीक्षणाचा आणि अनुमानाचा तपशील प्रकाशित केला. त्यानंतर त्याने आपले लक्ष जर्मनीतील सॅक्सनी या उच्चभूमीच्या भू-आकृतिविज्ञानावर केंद्रीत केले. परंतु १८८८ मध्येच हेटनर पुन्हा दक्षिण अमेरिकेकडे निघाला. त्याला वर्षाहून अधिक काळ प्रवास करावा लागल्यामुळे प्रवासात संकटांचा व आजारपणाचा खूप त्रास सहन करावा लागला. त्यात त्याला कायमस्वरूपी इतकी दुर्बलता आली की त्याला चालणेही अशक्य होऊन बसले.
दक्षिण अमेरिकेतून परत आल्यानंतर १८९४–९७ या कालावधीत लाइपसिक येथे अध्यापनाचे काम केले. त्यानंतर १८९७ मध्ये ट्यूबिंगन येथे नव्याने स्थापन करण्यात आलेल्या भूगोल विभागात त्याची नेमणूक झाली. दोन वर्षांच्या आतच १८९९ मध्ये त्याची हायड्लबर्ग विद्यापीठात (जर्मनी) नेमणूक झाली. सेवानिवृत्तीपर्यंत (१९२८) त्याने येथेच सेवा केली. या विद्यापीठात प्राध्यापक म्हणून कार्यरत असताना तो विद्यार्थीप्रिय तसेच विद्यार्थ्यांचा सदुपदेशक होता. याच काळात एक भूगोलज्ञ म्हणून त्याला नावलौकिक मिळाला. त्याचे प्रशिक्षण व सुरुवातीचे काम प्रामुख्याने भू-आकृतिविज्ञान शाखेविषयी असले, तरी रिटर आणि राटझेल या भूगोलतज्ञांप्रमाणेच त्याचाही विशेष कल मानवी भूगोलाकडे होता. भूगोलाचे पद्धतिशास्त्र निश्‍चित करण्यात त्याने विशेष रस घेतला. हेच त्याचे भावी आयुष्यातील महत्त्वाचे कार्य ठरले. क्षेत्र संशोधनाच्या निमित्ताने तो रशिया (१८९७), उत्तर आफ्रिका (१९११) व आशिया (१९१३-१४) या भागांत फिरला.
हेटनरने १८९५ मध्ये जिऑग्रफीकल जर्नल ही ज्ञानपत्रिका काढण्यास सुरुवात केली. यूरोपमध्ये तसेच चिली, कोलंबिया यांसारख्या इतर खंडातील देशांत व प्रदेशांत जे क्षेत्रकार्य केले त्या कार्यातील निष्कर्षांचा प्रसार करण्यासाठी या ज्ञानपत्रिकेचा वापर केला. या ज्ञान-पत्रिकेमुळे त्याला सुमारे चाळीस वर्षे भूगोलाची व्याप्ती व पद्धतिशास्त्रा-संबंधीची आपली कल्पना मांडण्यास व तिचा प्रसार करण्यास फार मोठी संधी मिळाली. त्याने आपल्या प्रास्ताविक लेखात भूगोल म्हणजे काय? भूगोलातून आपल्याला नेमके काय प्राप्त करून घ्यावयाचे आहे आणि ते प्राप्त करण्याची भूगोलाची कितपत क्षमता आहे? हे प्रश्‍न उपस्थित करून आपल्या लेख मालिकेतून या प्रश्‍नांच्या उत्तरांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. भौगोलिक पद्धतिशास्त्रातील हे एक अभिजात वाङ्मय ठरले. त्याशिवाय त्याने फाउन्डेशन्स ऑफ रिजनल जिऑग्रफी हा यूरोपविषयीचा पहिला खंड १९०७ मध्ये प्रकाशित केला. परंतु इतर प्रदेशांविषयीचे त्याचे पुढील खंड १९२४ पर्यंत प्रकाशित झाले नव्हते. कम्पॅरटिव्ह् रिजनल जिऑग्रफी याचे त्याने चार खंड काढले (१९३३–३५). भौगोलिक साहित्यामधील सर्वाधिक महत्त्वाच्या साहित्यांपैकी एक मौलिक साहित्य म्हणजे त्याने काढलेले हँडबुक ऑफ जिऑग्रफीकल सायन्स चे अकरा खंड होत. हे खंड १९४० मध्ये पूर्ण झाले. त्यांमधून त्याने भूगोल-शास्त्रासंबंधीचे आपले विचार स्पष्ट केले आहेत.
हेटनरने भूगोल विषयात तत्वज्ञान व विज्ञानाच्या भक्कम पायावरील दर्जा प्राप्त करून दिला. जर्मनीतील आधुनिक भूगोलाच्या विकासावर हेटनरच्या विचारांचा फार मोठा प्रभाव पडला. हेटनरने वर्णन केलेल्या भूगोलाच्या स्वरूपाचे मूळ जर्मन तत्ववेत्ता इमॅन्युएल कांट यांच्या विचारांत आढळते. कांटशिवाय जर्मनीतील इतर श्रेष्ठ भूगोलवेत्त्यांचाही हेटनरवर प्रभाव पडला होता. आधुनिक प्रादेशिक भूगोलच्या विकासास रिख्थोफेन व हेटनर यांनी विशेष चालना दिली. यालाच ‘कोरोलॉजिकल संज्ञा’ असे संबोधले जाते. हेटनरच्या मते भूगोल म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील जैविक घटकांच्या भौगोलिक वितरणाचा अभ्यास आहे. त्यासाठी त्याने ‘जिऑग्रफी’ ऐवजी ‘कोरोलॉजी’ ही संज्ञा वापरली. त्याच्या मते भूगोल मूलतः कोरोलॉजीच आहे. मानवाचे परस्परसंबंध आणि त्याच्या नैसर्गिक पर्यावरणाशी होणाऱ्या आंतरक्रिया यांचा अभ्यास भूगोलात केला जातो. विशेषतः त्यामध्ये पृथ्वीवरील निसर्गघटकांची प्रदेशानुसार असणारी रचना विचारात घेतली जाते. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील निसर्गघटकांच्या स्थानिक भिन्नतेचा अभ्यास हे त्याच्या संकल्पनेचे मूळ तत्त्व आहे. देशातील बहुतेक विद्यापीठांत त्याने भूगोल विभागांची स्थापना केली. त्याच्या काळात मानचित्रकलेलाही महत्त्वाचे स्थान प्राप्त झाले.
हायड्लबर्ग येथे वृद्धापकाळाने त्याचा मृत्यू झाला.
कुंभारगावकर, य. रा. चौधरी वसंत
“