डोलोमाइट

डोलोमाइट उच्चतापसह (न वितळता उच्च तापमान सहन करू शकणारे) असून खूप तापविल्यावर क्षारक (अम्लाशी विक्रिया झाल्यास लवण देणारे) होते. थंड व विरल हायड्रोक्लोरिक अम्लात याचे मोठे तुकडे अगदी हळूहळू व चूर्ण सापेक्षतः वेगाने विरघळते, गरम हायड्रोक्लोरिक अम्लात मोठे तुकडेही विरघळतात. डोलोमाइटाचा आढळ चुनखडकाप्रमाणेच डोलोमाइटी चुनखडक व डोलोमाइट या स्वरूपांत आणि संगमरवराबरोबर डोलोमाइटी संगमरवर अशा स्वरूपात असतो. खडकाच्या स्वरूपातील डोलोमाइट सामान्यतः द्वितीयक (नंतरच्या क्रियांनी तयार झालेले) असते. खनिज शिरांच्या स्वरूपातही ते आढळते.

लोखंड तयार करण्याच्या भट्ट्यांत वापरण्यात येणाऱ्या उच्चतापसह अस्तराकरिता मॅग्नेशिया (मॅग्नेशियम ऑक्साइड) मिळविण्यासाठी मुख्यत्वे डोलोमाइट वापरतात चुनखडक या कामी निरुपयोगी असतो. याशिवाय मॅग्नेशियाचे उच्च प्रमाण असलेला चुना व काही प्रकारची सिमेंटे तयार करण्यासाठी लोखंड, पोलाद लोखंडाच्या मिश्रधातू तयार करताना अभिवाह (धातूतील अशुद्ध द्रव्यांशी संयोग पावून वितळणारी मळी तयार होण्यासाठी वापरण्यात येणारा पदार्थ) म्हणून डोलोमाइट वापरतात. चुनखडक ज्या कार्यांकरिता वापरण्यात येतो अशा अनेक कार्यांसाठी डोलोमाइटही वापरण्यात येते.

डोलोमाइट खडक : बहुतेक मॅग्नेशियमी चुनखडक, डोलोमाइटी चुनखडक आणि डोलोस्टोन हे चुनखडकातील कॅल्शियमच्या जागी मॅग्नेशियमाची प्रतिष्ठापना होऊन तयार होतात. काही लहान निक्षेप (राशी) दोन्ही कार्बोनेटांचे एकाच वेळी अवक्षेपण होऊन (न विरघळणारा साका तयार होऊन) तयार होतात. बहुतेक डोलोमाइटी खडक इव्हॅपोराइटांप्रमाणे अतिलवणी पाण्यापासून बाष्पीभवनाने तयार झालेले आहेत. मृदानिर्मितीच्या प्रक्रियेतही काही डोलोमाइट तयार होतात. अगोदर अस्तित्वात असणाऱ्या डोलोमाइटाचे सूक्ष्मजंतूंच्या क्रियेने विघटन (रेणूचे तुकडे होणे) आणि विद्रावण (विरघळण्याची क्रिया) होते व या विद्रावातून डोलोमाइटाचे पुन्हा अवक्षेपण होते. सागरांमध्ये अतिलवणी पाणी किनाऱ्याकडील उथळ भागात केशिकीय म्हणजे सूक्ष्म नलिकांसारख्या भेगांद्वारे होणाऱ्या एकत्रीकरणाच्या प्रक्रियेने वा काही परिस्थितीत पुनरभिवहनामुळे म्हणजे अभिवहन होऊन तयार होते. पुनरभिवहनामध्ये सिंधुतडाग (नैसर्गिक बंधाऱ्याने अलग झालेली समुद्राची उथळ शाखा) किंवा आंतरापर्वतीय यासारख्या मयार्दित भागातील पाण्यातील डोलोमाइटाचे प्रमाण बाष्पीभवनाने वाढते. हे लवणी जड पाणी खाली झिरपत जाऊन खालच्या अवसादांचे (गाळांचे) डोलोमाइटीभवन होते. खोल निक्षेपात तयार होणारे डोलोमाइट खाऱ्या भूमिजलापासून तयार होते. (१) सहजात (चुनखडकाच्या बरोबरच तयार झालेल्या) डोलोमाइटाचे पट्टे सागरी व बिनसागरी इव्हॅपोराइटांच्या व चुनखडकांच्या थरांत आढळतात. काही सहजात डोलोमाइट जमिनीवर तयार झालेल्या अवसादाच्या थरात आढळतात. ते मृदेचे किंवा कॅल्शियमी खडकाचे अपघटन होऊन (तुकडे होऊन) तयार झालेले असतात. (२) डबरी डोलोमाइट आधीच्या डोलोमाइटी अवसादातून आलेले असतात. (३) परिजनाने तयार होणारे डोलोमाइट चुनखडकाचा गाळ संहत होताना वा संहत झाल्यावर त्याचे प्रतिष्ठापन होऊन तयार होतात. (४) चुनखडकाचे निक्षेपण झाल्यावर बराच काळ लोटल्यावर त्यांचे प्रतिष्ठापन होऊन पश्चजात डोलोमाइट तयार होतात. या सर्वांच्या उलट विडोलोमाइटीभवनाच्या क्रियेने डोलोमाइटाचे कधीकधी चुनखडकात रूपांतर होते.

आगस्ते, र. पां.

“