टेंबे, गोविंद सदाशिव : (५ जून १८८१–९ ऑक्टोबर १९५५). प्रख्यात महाराष्ट्रीय हार्मोनियमवादक, संगीतरचनाकार, नट व साहित्यिक. सांगवडे, जि. कोल्हापूर येथे जन्म. कोल्हापूर येथे शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षण व काही वर्षे सनदी वकिली. पुढे नाट्यक्षेत्रात पदार्पण. १९११–१३ या काळात ते ‘किर्लोस्कर नाटक मंडळी’त प्रमुख नट होते. पुढे १९१३–१५ या दरम्यान ‘गंधर्व नाटक मंडळी’त सुरुवातीचे भागीदार व नट होते. पुढे त्यांनी स्वतःची ‘शिवराज नाटक मंडळी’ चालविली (१९१५–२२). ‘धैर्यधर’ (मानापमान), ‘कच’ (विद्याहरण), ‘चारुदत्त’ (मृच्छकटिक) या त्यांच्या काही प्रमुख भूमिका. नंतर १९३० च्या सुमारास त्यांनी चित्रपटसृष्टीमध्ये पदार्पण केले आणि प्रभात, इंपीरियल, ईस्ट इंडिया, मिनर्व्हा, नटराज इ. संस्थांच्या चित्रपटांमध्ये प्रमुख भूमिका केल्या तसेच संवादलेखन, गीतरचना व संगीतदिग्दर्शन या क्षेत्रांतही प्रशंसनीय कामगिरी केली. अयोध्येचा राजा, अग्निकंकण, मायामच्छिंद्र इ. त्यांचे गाजलेले चित्रपट होत. माझा संगीत–व्यासंग (१९३९), माझा जीवन विहार (आत्मचरित्र, १९४८), कल्पना–संगीत (१९५२), खाँसाहेब अल्लादियाखाँ यांचे चरित्र (१९५४), जीवनव्यासंग (१९५६) ही त्यांची महत्त्वाची ग्रंथनिर्मिती. यांखेरीज त्यांनी पट–वर्धन (१९२४), तुलसीदास (१९२८), वत्सला-हरण (१९२९), वरवंचना (शेरिडनच्या ड्यूएन्नाचे रूपांतर, १९२५), गंभीर घटना (ऑस्कर वाईल्डच्या इंपॉर्टन्स ऑफ बीइंग अर्नेस्टचे रूपांतर, १९३२) इ. नाटके लिहिली. तसेच महाश्वेता, जयदेव, प्रतिमा इ. संगीतिका लिहून त्या सादरही केल्या.
हार्मोनियम या साथीच्या वाद्याला टेंबे यांनी स्वतंत्र वाद्याची प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली. पेटीवर बोटे टाकण्याची त्यांची पद्धत अंतःकरणाचा ठाव घेणारी होती. जयपूर घराण्याची तेढी, बिकट गायकी व अभिजात नाट्यसंगीत या दोहोंचे वादन ते सारख्याच कुशलतेने पेटीवर करीत. संगीतातील काही बाळबोध प्रकारांवर (उदा., साकी, दिंडी यांसारखी वृत्ते, कीर्तनकारांची पदे इ.) आधारलेल्या किर्लोस्करी नाट्यसंगीताला अभिजात हिंदुस्थानी संगीताचा तसेच वेधक कर्नाटकी चालींचा नवीन साज चढविण्यात व संगीताला नाटकात अग्रेसर स्थान प्राप्त करून देण्यात टेंबे यांचा वाटा फार मोठा आहे. या दृष्टीने मानापमान व विद्याहरण या नाटकांतील चाली उल्लेखनीय आहेत. टेंबे यांच्या ग्रंथांतून नाट्य व संगीताची दुनिया अतिशय हृद्यतेने रूपास आली आहे. संगीतावर आत्मप्रत्ययपूर्वक रसाळ व आस्वाद्य लेखन करणाऱ्‍या लेखकांत त्यांचे स्थान अग्रगण्य मानले जाते. नाट्यसंगीताचे पहिले शिल्पकार, पहिल्या मराठी बोलपटाचे संगीत दिग्दर्शक, संगीतक्षेत्रातील पहिले सौंदर्यमीमांसक, संगीतिकांचे पहिले प्रवर्तक वगैरे अनेक क्षेत्रांत ते पहिले म्हणून गाजले. भारत नाट्य संमेलन (१९३३), मराठी रंगभूमी शतसांवत्सरिक उत्सव, नागपूर (१९४३), मराठी साहित्य परिषद, बडोदे आदींची अध्यक्षपदेही त्यांनी भूषविली. दिल्ली येथे त्यांचे निधन झाले.
देशपांडे, वामनराव
“