वृक्ष

वृक्ष : ही संज्ञा मोठे झाड ह्या अर्थी सामान्यपणे वापरली जाते. बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारे), काष्ठमय, बहुधा बीजनिर्मिती करणारे, पूर्ण वाढीनंतर सु. सहा मी. अगर त्यापेक्षा कमी-जास्त उंच असणारे झाड अशी याची व्याख्या विज्ञानात केलेली आढळते. त्याला जमिनीत वाढणारी अनेक शाखायुक्त मुळे असतात जमिनीवर एक सरळ उभे वाढणारे जाडजूड⇨खोड असून त्यावर बहुधा अनेक फांद्या, त्यांवर लहानमोठी पाने, फुलोरे व फळे किंवा बीजे धारण करणारे शंकूसारखे अवयव असतात. काही वृक्षांचे खोड सरळ, बरेच उंच व जाड असते त्यामानाने त्यांच्या फांद्या लहान व जमिनीला समांतर असतात खालील (बुंध्याकडील) फांदी ही सर्वांत लांब असते आणि त्यानंतरच्या वरील फांद्या क्रमाक्रमाने खोडाच्या शेंड्याकडे लहान होत जातात त्यामुळे वृक्षाला त्रिकोणी, शंकू किंवा पिरॅमिडसारखा आकार येतो. काही झाडांच्या फांद्या खोडाच्या टोकापासून फुटतात सर्व बाजूंनी पसरतात आणि पूर्ण वाढीनंतर खोडाइतक्याच जाड बनतात त्यांवर त्यांच्यापेक्षा लहान (द्वितीयक) फांद्या, द्वितीयक फांद्यांवर त्यांच्यापेक्षा लहान (तृतीयक) फांद्या अशा क्रमाने फांद्या येतात. अशा काही वृक्षांचा आकार घुमटासारखा (उदा., आंबा, चिंच), तर कधी पसरट छत्रीसारखा (उदा., बाभूळ, गुलमोहर) दिसतो. काहींची खोडे शाखाहीन असून त्यांवर फक्त टोकास अनेक मोठ्या पानांचा झुबका असतो [उदा., नारळ, सुपारी→सायकस]. यांशिवाय आकार, आकारमान, वृद्धिरुप इ. लक्षणांच्या मिश्रणाने वृक्षांना विविध स्वरुपे प्राप्त झालेली आढळतात. अनेक वर्षे एकाच दिशेने वाहणाऱ्या वाऱ्याच्या दीर्घकालीन माऱ्याने वृक्षाला विद्रूप आकार येतो उदा., दिवि-दिवी. केळीला लहान वृक्षाचे रुप असले, तरी काष्ठाचा अभाव व अल्पायुष्य (फळे येऊन गेल्यावर केळ मरुन जाते) यामुळे तिला मोठी ⇨ओषधी  म्हणतात. परिस्थितीप्रमाणे उंची, पर्जन्य, वायू, प्रकाश इत्यादींतील मोठ्या फरकामुळे एकच वनस्पती प्रतिकूलतेमुळे मोठ्या झुडपाप्रमाणे वाढते व अनुकूलतेमुळे वृक्षरुप घेते. यामुळे झुडपे व वृक्ष यांमधील काटेकोर फरक नमूद करणे कठीण जाते. अशा वेळी वनस्पतीचे स्वरुप हे आकारमानापेक्षा अधिक महत्त्वाचे मानतात [→बॉनसाई].

वृक्षविज्ञान : भारतात वृक्ष ह्या संज्ञेचा उल्लेख अनेक प्राचीन ग्रंथात आला आहे. झाडे व मोठी झुडपे अशा अर्थी वैदिक वाड्‌मयात तिचा वापर केलेला आहे. ‘एकशुंगा’ (फांद्या नसलेल्या) व ‘विशाखा’ (फांद्या असणाऱ्या) अशी विशेषणे वनस्पतींना तेथे दिली आहेत. पाणिनीच्या अष्टाध्यायीत वृक्षेतर वनस्पतींना ओषधी म्हटले असून वृक्षांच्या यादीत अनेक विद्यमान परिचीत वृक्षांचा निर्देश केला आहे. पातंजल महाभाष्यात वृक्षांच्या भिन्न अंगांचा उल्लेख आढळतो. महाभारतात वनस्पतींच्या सहा प्रकारांत एक वृक्ष आहे. ‘यज्ञिय’ व ‘अयज्ञिय’ असे दोन उपप्रकार आणि ‘वन्य’ व ‘ग्राम्य’ असे स्थलवाचक उपप्रकारही वर्णिले आहेत. झाडे लावणे आणि उद्याने निर्माण करणे हे पुण्यकृत्य असल्याच्या निर्वाळा दिला आहे. बृहत्संहितेत पंचावन्नाव्या अध्यायाला वृक्षायुर्वेद ही संज्ञा असून त्यामध्ये कोणते वृक्ष कोठे लावावेत व घरबांधणीकरिता कोणत्या वृक्षाचे लाकूड वापरावे व न वापरावे, काही वृक्ष फांद्या लावून वाढवावे तर काहींचे कलम करावे वृक्षांचे स्थलांतर व पुनरारोपण इ. विविध माहिती आलेली आहे. शाड्‌र्गधर पद्धति (मध्ययुगीन) ह्या ग्रंथातील ‘वृक्षायुर्वेद’ (उपवनविनोद) या प्रकरणात उद्याननिर्मिती व वृक्षारोपणाचे महत्त्व सांगितले आहे, शिवाय वृक्ष चिकित्सेचे (रोग व उपचार यांचेही) वर्णन दिले आहे.

जगातील वृक्षांचा विचार केल्यास त्यांच्या प्रचंड विविधतेची कल्पना येते. त्यांच्या वाढीची पद्धत, प्रसार, उपयुक्तता आणि एकत्र वाढीमुळे बनलेली वने यांचा बराच अभ्यास झाला असून अधिक संशोधन चालू आहे. त्यांचे संवर्धन, अभिवृद्धी व देखभाल हा एक स्वतंत्र विषय असून त्याला ‘वृक्षसंवर्धन’ (आर्बोरिकल्चर) म्हणतात. वनस्पती या दृष्टीने सामान्य माहिती व शरीररचनेतील ऊतकांसंबंधीचा तपशील सैध्दांतिक वनस्पतिविज्ञानात येतो [ऊतक म्हणजे समान रचना व कार्य असलेल्या कोशिकांचा समूह होय → ऊतके, वनस्पतींतील शारीर, वनस्पतींचे]. वनांचे व्यवस्थापन व तेथील उत्पादने हा विषय ⇨वनविद्या  यांत अंतर्भूत आहे.⇨फळबागेतील  फळझाडांच्या उपयोगाची माहिती फलकृषीत असते. मोठ्या उद्यानातील व घरासभोवती लावलेल्या वृक्षांची माहिती उद्यानविज्ञानाचा [→उद्याने व उपवने] विषय असून ⇨वृक्षोद्यानात  वृक्ष व क्षुपे (झुडपे) यांची शोभा व संशोधन यांसंबंधी कार्य चालू असते.

वृक्षांचे मूल्यमापन करण्यात त्यांचा ऐतिहासिक व धार्मिक बाबींशी आलेला संबंध, त्यांचे वयोमान व त्यांचे असामान्य आकारमान इत्यादींचा विचार काल जातो. अड्यार (तमिळनाडू) येथील व कोलकात्यातील प्रचंड व जुनाट वटवृक्ष [⟶ वड], रावणाने सीतेला ज्या अशोकवनात बंदिस्त करून ठेवले होते तो ⇨ अशोक  वृक्ष, महाकवी कालिदासाने मेघदूतात उल्लेखिलेला मंदार वृक्ष [⟶ पांगारा; पारिजातक]. रघुवंशात निर्देश केलेला ‘चंपक’ चाफा, श्रीकृष्णाचा आवडता ⇨ कदंब, धार्मिक दृष्ट्या पूजनीय मानला गेलेला ⇨ पिंपळ  आणि श्रीमहादेवाच्या मंदिराशेजारी बहुधा आढळणारा पांढरा चाफा व श्रीदत्तात्रेयामुळे पावित्र्य लाभलेला औदुंबर वृक्ष (उंबर) इ. अनेक वृक्ष अशा विशिष्ट कारणांनी प्रसिद्ध आहेत. गोरखचिंच, वड, ⇨ रेडवुड, बिग टूल ट्री, जनरल शेरमन ट्री इ. कित्येक शंकुमंत [⟶कॉनिफेरेलीझ] वृक्ष आपल्या प्रचंड उंचीने, घेराने व दीर्घायुष्याने [⟶ आयु:काल, प्राण्यांचा व वनस्पतींचा] प्रसिद्धी पावले आहेत. ॲल्फ्रेड जॉइस किल्मर यांना ‘ट्रीज’ ही कविता ज्यामुळे स्फुरली, तो ३०० वर्षांचा भव्य ओक वृक्ष १९६३ मध्ये वय व रोग यांनी जर्जर झाल्यामुळे काढून टाकावा लागला. ओक्साका (मेक्सिको) येथील ‘माँटेझुमा सायप्रस’ हा प्रचंड वृक्ष हल्ली जगात सर्वांत मोठा घेर (व्यास सु. १२ मी.) असलेला वृक्ष मानला जातो; त्याची उंची सु. ४० मी. आहे व त्याची भर मध्यान्हातील सावली सु. ८०० चौ. मी. क्षेत्रावर पडते; परंतु हा एक वृक्ष नसून तळाशी तीन वृक्ष एकत्रपणे वाढले असल्याचे आढळते. पूर्व कॅलिफोर्निया आणि ॲरिझोना येथील रुक्ष पर्वतावर वाढणारा ब्रिसल कोन पाइन (पायनस ॲरिस्टॅटा ) सु. ५,००० वर्षे पृथ्वीतलावर असून तो सर्वांत जुना वृक्ष असावा, असे मानतात. दरवर्षी एक काष्ठवलय याप्रमाणे वृक्षांच्या खोडाच्या वाढीत नवीन लाकूड बनत असते, त्यामुळे खोड आडवे कापल्याने दिसणारी काष्ठवलये मोजून वृक्षाचे वय ठरवितात [⟶ शारीर, वनस्पतींचे; वृक्षकालनिर्णयशास्त्र]. प्रकटबीज (अनावृत) व आवृतबीज वनस्पती ह्या दोन्ही उपविभागांतील काही वनस्पती वृक्ष आहेत. यांपैकी (१) प्रकटबीज वनस्पती पृथ्वीवर सु. ३० कोटी वर्षांपूर्वीपासून असाव्यात, असे अनुमान त्यांच्या सर्वत्र पसरलेल्या जीवाश्मांवरून कळते. कित्येक विद्यमान शंकुमंत वृक्षांपासून उत्तम इमारती लाकूड मिळते. प्रकटबीजीपैकी सायकस, गिंको [⟶गिंकोएलीझ], पाइन, फर, स्प्रूस, हेमलॉक, देवदार इ. वृक्ष शोभेकरिता आणि लाकूड, बूच, रेझिने (राळ), गोंद, रंगद्रव्ये, टॅनिने, तेले, मेणे, औषधी द्रव्ये इ. मिळविण्यास फार उपयुक्त ठरले आहेत [⟶ वनस्पति, प्रकटबीज उपविभाग]. रोगणाकरिता ⇨ कौरी  हा पाइन वृक्ष प्रसिद्ध असून अंबर ही जीवाश्मरूप रेझिने निर्वंश झालेल्या प्राचीन बाल्टिक शंकुमंताची निष्पत्ती आहे [⟶ अंबर–२]. फुलझाडांचा [⟶ वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग] उदय त्यामानाने नंतर (सु. १६ कोटी वर्षांपूर्वी) झाला असून त्यांचा ⇨ क्रमविकास  अनेक मार्गांनी झाला. पृथ्वीवर बर्फाळ प्रदेशांशिवाय इतरत्र त्यांचा प्रसार बराच झाला आहे. त्यांचे एकदलिकित व द्विदलिकित असे दोन वर्ग आहेत. त्यांपैकी एकदलिकितांत (बियांत एकच अथवा डाळिंबी असलेल्या वनस्पतींत) फारच थोडे वृक्ष आहेत (पामी अथवा ताल कुल; बांबू, युका, दर्शना, केळ इ.). त्यांपासून ताडगोळे, नारळ, सुपारी, केळी, खजूर, उपयुक्त धागे, मेण, ताडी, माडी इ. आणि खाद्यतेले व साबण, रंग व प्लॅस्टिके यांना उपयुक्त अशी काही तेले मिळतात. काही तालवृक्ष शोभेकरिता लावतात. यांशिवाय साधी घरबांधणी व गुरांना चाराही काहींपासून मिळतो. वृक्षांचा प्रसार बव्हंशी उष्ण व उपोष्ण कटिबंधांत असून फारच थोडे इतरत्र आढळतात. द्विदलिकित (बियांत दोन दलिका अथवा डाळिंब्या असलेल्या) वर्गातील वृक्षांची संख्या फारच मोठी असून त्यांचा अंतर्भाव सु. १५० कुलांमध्ये होतो. त्यांचा प्रसार मुख्यत: समशीतोष्ण कटिबंधांपासून ते उष्ण कटिबंधातील वर्षारण्यापर्यंत असून गवताळ रानात (सॅव्हानात) ते एकएकटे किंवा समूहांनी वाढतात. हे वृक्ष पानझडी किंवा सदापर्णी असतात. काहींना (समशीतोष्ण प्रदेशीय) – ४५^० से. तापमानाचा दुष्परिणाम जाणवत नाही; परंतु उष्ण कटिबंधीय वृक्ष त्या संदर्भात दुर्बल असतात, त्यांना हिमतुषार घातक ठरतात. याच वृक्षांचे लाकूड अतिनरम ते अतिकठीण असते; तसेच रंग, घनता, दृढता, झिलई घेण्याची क्षमता इ. बाबतींत ते विविध प्रकारचे असते. ह्या वृक्षांपासून मुख्यत्वेकरून गोंद, राळयुक्त पदार्थ, रबर, क्षाराभ, औषधी द्रव्ये, रंग, मेणे, तेले, सुगंधी द्रव्ये, जंतुनाशके, रोगणे इ. उपलब्ध होतात. स्वादिष्ट व रुचकर फळे व बिया निर्मिणारे अनेक वृक्ष लागवडीत आणलेले असून काही अद्याप जंगलात राखलेले आहेत. रबर व चघळण्याचा गोंद (च्युईंग गम) यांकरिता लागणारा ⇨ चीक अनेक वृक्षांतून कमी-अधिक प्रमाणात मिळतो. भाकरीचे झाड [→ फणस] मूळचे मलायातील असून ते फार महत्त्वाच्या व उपयुक्त वृक्षांत गणले जाते. त्याचा प्रसार उष्ण कटिबंधात सर्वत्र झाला आहे. आंबा व काजू यांना आंतरराष्ट्रीय महत्त्व आल्याने ते व्यापारी पीक बनले आहे.

शोभेकरिता व संरक्षणाकरिता अनेक ठिकाणी वृक्ष लावतात. जगभर पसरलेल्या जंगलांतून त्यांची निवड केली जाते. तथापि त्यांपैकी कित्येक विशिष्ट परिस्थितींतच वाढू शकतात. पिके, शेते आणि पाळीव प्राणी यांच्या संरक्षणाच्या दृष्टीनेही वृक्षारोपण केले जाते. काटेरी किंवा विषारी झाडे प्राण्यांपासून उपद्रव टाळण्यास लावतात. शेंड, विलायती शेर, विलायती चिंच, वनजाई संरक्षणाच्या दृष्टीने उपयुक्त असून योग्य त्या उंचीपर्यंत कापून त्यांचे कुंपण केलेले आढळते. वाऱ्यापासून कित्येक पिकांना संरक्षण देण्यास लहानमोठे वृक्ष लावतात. उन्हाच्या तापापासून संरक्षण देण्यास रस्त्यांच्या दुतर्फा लावण्यात येणारे वृक्ष शक्य तो सदापर्णी असणे आवश्यक असते. पक्षी, खारी, माकडे इत्यादींना अन्न व आसरा देण्यास व वन्यजीवन समृद्ध राखण्यास वृक्ष व वने उपकारक आहेत.

वृक्ष संप्रदाय : वृक्षांमध्ये अलौकिक किंवा अतिभौतिक शक्तीचा वास असून ते तिचे प्रतीक असतात, अशी समजूत असलेल्या लोकांत काही धार्मिक प्रथा आहेत, त्यांना वृक्ष संप्रदाय म्हणतात. वृक्षाची उभी सरळ वाढ, ठराविक वेळी होणारे त्यांचे पुनर्जनन आणि त्यांच्या शरीरांतील रसप्रवाह यांवरुन वृक्षांत गुप्त, पवित्र व वैश्विक प्रेरणा असाव्यात अशी समजूत आढळते. अनेक वृक्षांत चित्‌शक्ती असते ही समजूत जगभर आढळते. त्यामुळे काही वृक्षांची पूजा करणे, त्यांचा अवमान न होईल अशी काळजी घेणे, त्यांना चुकूनही इजा न होईल असा प्रघात ठेवणे हा प्रकार सर्वत्र आढळतो. भूतपिशाच्याने झपाटलेला निदान एखादा वृक्ष अनेक गांवात असतोच. हा संप्रदाय मोडण्याचे प्रयत्नही झालेले आहेत. [→वृक्षपूजा].

काही आदिवासी जमातींत वृक्षांना पूर्वज मानण्याची प्रथा आढळते. तसेच ते वृक्ष काही आत्म्यांचे किंवा चित्‌शक्तींचे अधिष्ठान असून ते आत्मे पुढे गर्भाशयात शिरुन भावी पिढीच्या स्वरुपात पुन्हा जन्म घेत असावेत, असेही मानतात. एखाद्या नवीन लावलेल्या वृक्षाच्या जीवनाचा संबंध घरात नव्याने जन्माला आलेल्या बालकाच्या जीवनाशी जोडला जातो. वाड्‌निश्चय, विवाह, राज्यारोहण यांसारख्या समारंभांच्या वेळी ज्या वृक्षावर त्या व्यक्तीचे जीवन अवलंबून असते असे मानतात, तो लावतात. चिंबलेल्या वृक्षाच्या भोकातून किंवा एकत्र बांधलेल्या दोन वृक्षामधून रुग्णाला आरपार नेतात. अशा सोपस्कारांमुळे रुग्णाचा आजार वृक्षात जातो किंवा वृक्षातील जैवशक्ती रुग्णात येते, असा समज आहे [→आदिवासी जडप्राणवाद]. भारतात कोठेकोठे दोन वृक्षांचा प्रतीकात्मक विवाह साजरा करतात आणि त्यामुळे वंध्यत्व संपून वंशवृद्धी होईल, अशी श्रद्धा बाळगली जाते. छोटा नागपूर व बंगाल येथील मुंडा जमातीतील लोक विवाहप्रसंगी वधुवरांस मोहाच्या किंवा आंब्याच्या वृक्षास दोऱ्याने बांधतात. कर्नाटकात द्राविड लोकांत विवाहमंडपाला लावलेला एक खांब मामाने ⇨उंबराच्या  वृक्षापासून तोडून आणलेल्या फांदीचा असतो. पंजाबातील विवाहविधीला ⇨शमी  वृक्षाची फांदी आवश्यक असते. काही जमातींत विधवेशी विवाह करण्यापूर्वी अविवाहित पुरुषाला वृक्षाशी विवाह करुन तो तोडून टाकावा लागतो, कारण त्यामुळे तो विधुर ठरतो अशी समजूत आहे. हिंदू समाजात विधुराने तिसरा विवाह तुळशीबरोबर करुन मग अन्य वधूशी करण्याची पद्धत आहे. विवाहसमारंभाच्या वेळी घराच्या दरवाजांना केळीचे खुंट बांधण्याची पद्धत हिंदू लोकांत आहे. गुढी पाडव्याच्या दिवशी कडू निंबाची पाने गुढीला बांधण्यासाठी व खाण्यासाठी वापरतात.⇨बेलाची  पाने श्रीमहादेवाच्या पूजेत वापरण्यास काढण्यापूर्वी त्या वृक्षास वंदन करुन मग झाडावर चढतात.

वृक्षांचे महत्त्व ध्यानात घेऊन त्यांचे संरक्षण करण्यास व सातत्य राखण्यास हल्ली वृक्षमित्र मंडळे स्थापन झालेली असून शासनाकडूनही आवश्यक ते वृक्षसंरक्षक कायदे करण्यात आलेले आहेत. शक्यतो सार्वजनिक जागेतील वृक्ष व त्यांचे भाग परवानगीवाचून तोडू नयेत असा दंडक आहे. इतकेही करुन एखादा वृक्ष किंवा अनेक वृक्ष आवश्यक वाटल्यास मुळांसकट पूर्णपणे काढून अन्यत्र व्यवस्थित लागवड करण्याचे तंत्रही उपलब्ध झाले आहे. वृक्षांचे स्थानांतर व पुनरारोपण हल्ली यशस्वी रीत्या केले जाते. बहुतेक अविकासित देशांत दरवर्षी नूतन वृक्षारोपण दिवसही पाळण्यात येतो. वृक्षांमुळे प्रदूषण कमी होते व पर्जन्यमान चांगले राहते.

पहा : कॉनिफेरेलीझ; खोड; चंदन; बाल्सा; मॅहॉगनी; लिग्नम व्हिटी; वड; शोला; वनविद्या; साग; साल-२.

संदर्भ : 1. Bailey, L. H. The Standard Cyclopedia of Horticulture, Vol. III, New York, 1961.

2. Hill, A. F. The Economic Botany, Tokyo, 1952.

3. McCann, C. 100 Beautiful Trees in India, Bombay, 1959.

4. Santapau, H. Common Trees, New Delhi, 1966.

5. Zim, H. S. Martin, A. C. Trees,     New York, 1956.

६. काशीकर, चिं. ग. भारतीय वनस्पतींचा इतिहास, नागपूर,१९७४.

परांडेकर, शं. आ.

“