वृषभ: राशिचक्रातील दुसरी रास. कृत्तिका[→ कृत्तिकापुंज] नक्षत्राचे शेवटचे तीन चरण, रोहिणी [→ रोहिणी-१] नक्षत्र व मृग नक्षत्राचे [→ मृगशीर्ष] पहिले दोन चरण या सव्वादोन नक्षत्रांची मिळून ही रास होते. या तारकासमूहाची स्थूल प्रतिमा बैलाच्या आकृतीसारखी असल्याने याला त्या अर्थाचे वृषभ हे नाव पडले. पाश्चात्य कल्पनेप्रमाणे याला तारकासमूहाचे विषुवांश ४ ता. २० मि. व क्रांती + १६0[→ ज्योतिषशास्त्रीय सहनिर्देशक पद्धति] आसपास असून त्याची व्याप्ती ३ ते ६ ता. एवढी आहे. क्रांतिवृत्त या तारकासमूहातून गेले आहे व आकाशगंगा याच्या पूर्वेकडून गेलेली आहे. यामध्ये पुढील काही महत्त्वाचे खस्थ पदार्थ आहेत. कृत्तिका व रोहिणी तारकागुच्छ यात आहेत. आल्डेबरन हा रोहिणीचा योगतारा नारिंगी रंगाचा व पहिल्या प्रतीचा [→ प्रत] असून त्याचा व्यास सूर्याच्या व्यासाच्या ३८ पट व तेजस्विता ४०० पट आहे. तो पृथ्वीपासून सु. ६५ प्रकाशवर्षे अंतरावर आहे. सारथी (ऑरिगा) व वृषभ या तारकासमूहांच्या सीमेवरच अग्नी (अलनाथ किंवा बीटा टौरी), लँब्डा टौरी हे पिधानकारी तारकायुग्म, झीटा टौरी हा तारकायुग्म व त्याच्या शेजारची क्रॅब अभ्रिका (M1) हा १०५४ साली दिसलेला नवताऱ्याचा [ज्याची दीप्ती अचानकपणे लक्षावधी पट वाढते असा तारा → नवतारा व अतिदीप्त नवतारा] अवशिष्टरुप व रेडिओ उद्‌गम असलेला तेजोमेघ हे या तारकासमूहातील उल्लेखनीय खस्थ पदार्थ आहेत. क्रॅब (खेकड्याच्या आकाराचा) अभ्रिकेचा व्यास ३ प्रकाशवर्षे असून ती पृथ्वीपासून सु. ३,५०० प्रकाशवर्षे दूर आहे [→ अभ्रिका]. वृषभ तारकासमूह नोव्हेंबरच्या शेवटी मध्यरात्री मध्यमंडलावर येतो. निरयन वृषभ राशीत [→ निरयन-सायन] सूर्य १४ मे ते १४ जूनपर्यंत असतो. इ. स. पू. ४५५० ते १८५० दरम्यान वसंत संपात वृषभ राशीत होतो.
फलज्योतिषानुसार शुक्र हा वृषभ राशीचा स्वामी असून हिच्यात चंद्र उच्चीचा व केतू नीचेचा असतो. ही रास असलेली व्यक्ती एकनिष्ठ, कुशाग्र बुद्धीची, शिस्तप्रिय, प्रेमळ व शांत, परंतु हट्टी व दीर्घसूत्री स्वभावाची असते. ही रास बहुप्रसव, स्त्रीत्वदर्शक, पृथ्वी तत्त्वाची व लिंबवर्णी मानतात व हिचा अंमल कंठावर असतो. पहा : राशिचक्र.
ठाकूर, अ. ना.