ब्रॅकिओपोडा : समुद्री अपृष्ठवंशी (पाठीचा कणा नसलेल्या) प्राण्यांचा हा एक संघ आहे. यातील प्राण्यांना इंग्रजीत लँपशेल असे म्हणतात. पुराजीव (सु. ६० ते २४.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) आणि मध्यजीव (सु. २३ ते ९ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) कालीन खडकांत या प्राण्यांच्या सु. १७०० वंशांत समाविष्ट केलेल्या ३०,००० पेक्षा जास्त निरनिराळ्या जातींचे जीवाश्म (शिळारूप अवशेष) आढळतात. यावरून त्या काळात त्यांची भरभराट झाली होती असे दिसते. जीवाश्मांच्या तुलनेने विद्यमान वंश व जाती थोड्याच आहेत. हल्लीचे सगळे ब्रॅकिओपॉड प्राणी समुद्रात एकएकटे राहणारे असून सामान्यतः स्थानबद्ध असतात. काही वाळूत नळ्या करून त्यात राहतात. बहुतेक उथळ पाण्यात राहणारे असले, तरी कित्येक खोल पाण्यात ५,००० मी. खोलीवरही आढळले आहेत.
शरीररचना : विद्यमान ब्रॅकिओपॉडांचे कवच तपकिरी, लाल, हिरव्या किंवा पांढऱ्या रंगाचे असते. पुटे त्यांच्या पश्च भागात असणाऱ्या स्नायूंच्या एका प्रणालीने एके ठिकाणी जुळलेली असतात. काही स्‍नायू पुटे मिटण्याकरिता, तर काही ती उघडण्याकरिता असतात. देहभित्ती तीन स्तरांची बनलेली असते : बाहेरचा बाह्यत्वचेचा, मधला जाड संयोगी ऊतकाचा (दोन कोशिकांमध्ये तंतुमय आधारद्रव्य असलेल्या व जोडण्याचे कार्य करणाऱ्या कोशिकांच्या समूहाचा) आणि आतील पक्ष्माभिकामय अस्तराचा. प्रावाराच्या दोन पाली (खंड) असतात त्या देहभित्तीचा विस्तार असून अग्र भागाकडे गेलेल्या असतात. एक वरच्या पुटाच्या आतील पृष्ठावर व दुसरी खालच्या पुटाच्या आतील पृष्ठावर असते. देहगुहा मोठी, दोन भागांत विभागलेली व द्रवाने भरलेली असून तिच्या पश्च भागात अंतस्त्ये (अंतर्गत इंद्रिये) असतात. पुढील बाजूला बाहु गुहा असून तिच्यात लोफोफोर असतो. हा वरच्या पुटावरील कॅल्शियममय कंकालाला (सांगाड्याला) जोडलेला असतो. तो दोन मळसूत्रांप्रमाणे गुंडाळलेल्या बाहूंचा बनलेला असून या बाहूंवर पक्ष्माभिकामय संस्पर्शक व मुखाकडे जाणारी एक खाच असते. पक्ष्माभिकांच्या जोराच्या हालचालींनी पाण्याचे दोन प्रवाह प्रावरगुहेत, प्रत्येक बाजूला एक याप्रमाणे शिरतात. प्रवाहातील बारीक अन्नकण, सूक्ष्मजीव व इतर पक्ष्माभिकांच्या साहाय्याने खाचेत जातात व तेथून मुखात शिरतात. पाणी मुखातून बाहेर पडते. लोफोफोराच्या बुडाशी असलेले मुख आखूड ग्रसिकेत उघडते व नंतर ही ग्रसिका यकृताने वेढलेल्या जठरात उघडते. जठर आंत्रात (आतड्यात) उघडते. आर्टिक्युलेटा वर्गात गुदद्वार नसते. याउलट इनार्टिक्युलेटा वर्गात गुदद्वार असते. अन्नाचे पचन यकृताने वेढलेल्या जठरात होते. वलयाच्या आकाराच्या लोफोफोराचा श्वसनातही उपयोग होतो. आत येणाऱ्या पाण्याच्या प्रवाहातून लोफोफोराच्या साहाय्याने ऑक्सिजन घेतला जातो.
 |
|
|
 |
विशिष्ट ज्ञानेंद्रिये नसतात. सामान्यतः लिंगे भिन्न असतात. जनन ग्रंथी दोन (किंवा कधीकधी दोन जोड्या) असतात यांपैकी एक उत्तर आणि दुसरी अधर भागात असते. या ग्रंथी देहगुहीय अधिस्तरापासून तयार होतात. अंड्यांचे किंवा शुक्राणूंचे (पुं जनन कोशिकांचे) उन्मोचन देहगुहेत होते. तेथून उत्सर्जन वाहिनीतून हे प्रावार गुहेत जातात. येथे अंड्याचे निषेचन होते. निषेचित अंड्यापासून प्रावार गुहेतच डिंभ तयार होतो व कालांतराने या डिंभाचे रूपांतरण होऊन (रूप आणि संरचना यांत बदल होऊन) प्राणी तयार होतो. काही ब्रॅकिओपॉडांत अंडी व शुक्राणू समुद्रात सोडले जातात व तेथे अंड्यांचे निषेचन होऊन त्यांपासून ट्रोकोफोर किंवा ट्रोकोस्पीअर यांसारखे मुक्तजीवी डिंभ तयार होतात. या डिंभाचे रूपांतरण होताना याच्या पश्च पालीपासून मांसल देठ तयार होतो आणि मध्य पालीपासून पुटे व कवच तयार होतात.
जीवाश्म: ब्रॅकिओपॉडांचे सर्वांत जुने जीवाश्म कँब्रियनच्या (सु. ६० ते २४.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या काळाच्या) प्रारंभीचे आहेत. ज्ञात ११ गणांपैकी ६ गणांचे प्रतिनिधी त्या काळी अस्तित्वात होते. कँब्रियनपूर्वीच्या काळातील ब्रॅकिओपॉडांचे जीवाश्म आढळलेले नाहीत. मात्र कँब्रिनयमधील ब्रॅकिओपॉड उच्च प्रकारचे होते त्यावरून त्या आधी दीर्घकाळापासून त्यांचा विकास होत आलेला असावा, असे अनुमान केले जाते. कँब्रियनमध्ये इनार्टिक्युलेट आर्टिक्युलेटांपेक्षा अधिक विपुल होते. ऑर्डोव्हिसियन (सु. ४९ ते ४४ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) काळात आर्टिक्युलेट अधिक विपुल झाले व तेव्हापासून त्यांची संख्या इनार्टिक्युलेटांपेक्षा जास्तच राहिली आहे. कँब्रियन व ऑर्डोव्हिसियन काळात ऑर्थिडा गणाचे ब्रॅकिओपॉड सर्वसामान्य होते, तर डेव्होनियन (सु. ४० ते ३६.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) काळात विविध प्रकारचे स्पिरीफेरीड ब्रॅकिओपॉड विपुल होते. ऑर्डोव्हिसियन पासून फारसा बदल न होता काही ब्रॅकिओपॉड अजून टिकून राहिले आहेत. कारबॉनिफेरसमध्ये (सु. ३५ ते ३१ कोटी वर्षांपूर्वीच्या काळात) यांची संख्या घटली, तर पर्मियनमध्ये (सु. २७.५ ते २४.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या काळात) ब्रॅकिओपॉडांचे विशेषीकृत प्रकार निर्माण झाले व पर्मियनच्या शेवटी ते लुप्त झाले. अशा प्रकारे ब्रॅकिओपोडा हे पुराजीव महाकल्पातील महत्त्वाचे प्राणी होते. या महाकल्पाच्या शेवटी व मध्यजीव महाकल्पाच्या प्रारंभी पुष्कळ जुन्या जाती निर्वंश झाल्या. तथापि मध्यजीव काळातही हा संघ संख्येच्या दृष्टीने महत्त्वाचा होता. या काळात ऱ्हिंकोनेलीड व टेरेब्रॅट्युलीड ब्रॅकिओपॉड हे प्रमुख होते. ऱ्हिंकोनेलिडांचा जुरासिक (सु. १८.५ ते १५.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) काळात परमोत्कर्ष झाला. नंतर त्याची संख्या घटत जाऊन टेरेब्रॅट्युलीड हे ब्रॅकिओपॉड प्रमुख झाले. तृतीय कल्पात (सु. ६.५ ते १.२ कोटी वर्षांपूर्वीच्या काळात) ब्रॅकिओपॉडांचे महत्त्व कमी झाले व आज त्यांचे केवळ ७३ वंश व सु. २५० जातीच आढळतात.
भारतात यांचे जीवाश्म काश्मीर, स्थिती, कुमाऊँ, हिमालयाचा काही भाग, थरचे वाळवंट वगैरे भागांत आढळले असून मध्य कँब्रियन काळापासूनचे जीवाश्म यात आहेत. पर्मियन कालीन जीवाश्म विपुल आढळले असून प्रॉडक्ट्स शेल व प्रॉडक्ट्स चुनखडक हे त्या दृष्टीने महत्त्वाचे खडक होत.
संदर्भ : 1. Hyman, L. H. The Invertebrates, Vol. V. Smaller Coclomate Groups. New York, 1959.
2. Muir Wood, H. M. Cooper, G. A. Morphology, Classification and Life Habits of Protuctoidea (Brachiopada), New York, 1960.
कर्वे, ज. नी. ठाकूर, अ. ना.
“