बटलर, जोसेफ : (१८ मे १६९२-१६ जून १७५२). अठराव्या शतकातील प्रसिध्द आणि प्रभावी ब्रिटिश नीतिमीमांसक व ख्रिस्ती धर्मविद्यावेत्ता. जन्म वाँटिज, बार्कशर येथे. बटलर हा प्रथम प्रेसबिटेरियन पंथाचा होता पण तरूणपणी त्याने चर्च ऑफ इंग्लंडमध्ये प्रवेश केला. ऑरिअल कॉलेज, ऑक्सफर्ड येथे त्याचे शिक्षण झाले. तेथून पदवी घेतल्यावर १७१८ मध्ये त्याची धर्मगुरू म्हणून नेमणूक झाली. १७३८ मध्ये ब्रिस्टलचा बिशप म्हणून व १७५१ मध्ये डरॅमचा बिशप म्हणून त्याची नेमणूक झाली. राणी कॅरोलाइन आणि राजा दुसरा जॉर्ज यांच्या खाजगी तैनातीमध्येही त्याने काही काळ काम केले होते. बाथ येथे त्याचे निधन झाले.
बटलरचे महत्त्वाचे लिखाण म्हणजे त्याची ‘प्रवचने’ (सर्मन्स, १७२६) आणि त्याचा ॲनालॉजी (१७३६) ह्या संक्षिप्त नावाने प्रसिध्द असलेला ग्रंथ. ⇨विवेकवादाकडून पारंपारिक ख्रिस्ती धर्मविद्येवर आणि तिच्यावर आधारलेल्या नीतीवर जोरदार हल्ले होत असताना बटलरने धर्मविद्येच्या सिध्दांतांचे आणि त्यांच्यावर आधारलेल्या नीतीचे विवेकवादाला मान्य असलेल्या भूमिकेवरून समर्थन करण्याचा प्रयत्न केला. ख्रिस्ती धर्मविद्येचे सिध्दांत आणि त्यांच्यावर आधारलेली नैतिक तत्वे ईश्वराने प्रकट केली आहेत व म्हणून ती प्रमाण आहेत अशी भूमिका तो स्वीकारीत नाही तर ज्या प्रकारच्या युक्तिवादांच्या साहाय्याने विवेकवादी आपले नीतीविषयीचे किंवा विश्वाच्या स्वरूपाविषयीचे सिध्दांत सिध्द करीत, त्याच प्रकारच्या युक्तीवादांचा आश्रय घेऊन बटलर ख्रिस्ती धर्मविद्येचे आणि नैतिक सिध्दांतांचे समर्थन करतो.
बटलरची नीतिमीमांसा मुख्यतः त्याच्या सर्मन्समध्ये मांडण्यात आली आहे. नैतिक तत्त्वे ईश्वराने प्रकट केल्यामुळे प्रमाण आहेत असे जर मानावयाचे नसेल तर त्यांचे प्रामाण्य कशावर आधारता येईल? टॉमस हॉब्ज, बर्नार्ड मँडेव्हिल ह्या पारंपारिक ख्रिस्ती नीतीचे विरोधक असलेल्या तत्त्ववेत्यांप्रमाणेच बटलर ही तत्त्वे माणसाच्या प्रकृतीवर आधारतो पण हॉब्ज आणि मँडेव्हील यांनी मानवी प्रकृती विषयीच्या ज्या संकल्पनेचा पुरस्कार केला होता, तिच्याहून बटलरने मांडलेली मानवी प्रकृतीविषयीची संकल्पना वेगळी आहे. हॉब्ज व मँडेव्हिल, माणूस पूर्णपणे स्वार्थी असतो, हा सिध्दांत स्वीकारून त्याच्यावर नीतीची उभारणी करू पाहत होते. उलट शाफ्ट्स्वरी हा नीतिमीमांसक परोपकाराची प्रवृत्ती हा मानवी प्रकृतीतील प्रमुख घटक आहे असे मानून तिच्यावर नीती उभारू पाहत होता.
मानवी प्रकृतीविषयी बटलर याने प्रतिपादिलेली संकल्पना अधिक समतोल आहे. म्हणजे माणसांच्या प्रेरणा आणि त्यांचे वर्तन ह्यांविषयीचा आपला जो सर्वसाधारण अनुभव आहे, त्याच्याशी ती अधिक जुळणारी आहे. ह्या संकल्पनेप्रमाणे मानवी प्राकृतीत विशिष्ट इच्छा सामावलेल्या असतात. पण ह्याबरोबर स्वतःचे हित किंवा सुख साधण्याची अशी एक प्रवृत्ती माणसात असते. हिला बटलर आत्मप्रेम म्हणतो. आत्मप्रेमाशिवाय परोपकाराची–इतरांना सुख देण्याचीही-प्रवृत्ती माणसाच्या ठिकाणी असते. आत्मप्रेम आणि परोपकाराची प्रवृत्ती यांच्यात अपरिहार्यपणे विरोध असतो असे नाही. ह्या दोन प्रवृत्ती परस्परांना पूरकही ठरू शकतात. माझ्या स्वाभाविक परोपकारी प्रवृत्तीचा आविष्कार म्हणून इतरांना मी जे सुख देतो, त्यात मला स्वतःला आनंद तर लाभतोच शिवाय ह्याचा परिणाम म्हणून इतरांना मी अवडूही लागतो तसेच ते मला सुख मिळेल असे वागतात आणि माझ्या सुखात भर घालतात. उलट माझे आत्मप्रेम, स्वतःचे हित साधण्याची माझी प्रवृत्ती आणि माझ्या विशिष्ट इच्छा यांच्यामध्ये नेहमीच सुसंवाद असेल असे नाही. आपण एखाद्या इच्छेच्या इतक्या आहारी जाऊ की जरी तिच्या समाधानाचा आनंद आपल्याला लाभला, तरी आपल्या इतर इच्छांकडे आपले दुर्लक्ष झाल्यामुळे आपल्या एकंदर सुखाची, आपल्या अनेकविध पण एकात्म अशा संबंध प्रकृतीचे समाधान करण्यात आपले खरे हित किंवा सुख असते. ज्या तत्त्वांना अनुसरून वागले असता आपल्या संबंध प्रकृतीचे समाधान होते-विशिष्ट इच्छांचे किंवा प्रेरणांचे नव्हे तर संबंध प्रकृतीचे समाधान होते-ती तत्त्वे ⇨सदसद्वृध्दी ह्या आपल्या प्रकृतीचा घटक असलेल्या मनःशक्तीला प्रतीत होतात. तेव्हा सदसद्बुध्दी ही विशिष्ट इच्छा किंवा प्रवृत्ती यांच्याहून उच्चत्तर असलेली मनःशक्ती आहे, त्यांचे नियमन करण्याचा स्वाभाविक अधिकार तिला आहे. कोणत्या प्रकारची कृत्ये स्वरूपतःच न्याय्य, योग्य किंवा चांगली आहेत ह्याचा निर्णय ती करते आणि ह्या तत्वांनां अनुसरून वागण्यात माणसाचे खरे हित असते. पण सदसद्बुध्दीला हे ज्ञान कसे होते आणि ते प्रमाण आहे हे आपण कसे ठरवू शकतो, ह्याचे स्पष्टीकरण बटलर करीत नाही. ही शक्ती ईश्वराने माणसाच्या कल्याणासाठी त्याच्या मनामध्ये आरोपित केली आहे अशी अर्थात बटलरची धारणा असणार पण हा सिध्दांत त्याच्या नीतिमीमांसेचा भाग नाही.
ईश्वराने ⇨बायबलमध्ये पारलौकिक पदार्थाविषयीची जी सत्ये प्रकट केली आहेत, त्याच्या आधारावर विकसित केलेल्या धर्मविद्येला ख्रिस्ती परंपरेत ‘प्रकाशित धर्मविद्या’-रिव्हील्ड थिऑलॉजी−म्हणतात. उलट केवळ अनुभव आणि तार्किक अनुमान यांच्या आधारे ईश्वर, आत्मा इ. पदार्थाविषयीचे जे ज्ञान मिळू शकते त्याला ‘प्राकृतिक धर्मविद्या’-नॅचरल थिनालॉजी म्हणतात. बटलने प्राकृतिक धर्मविद्येवर जो ॲनालॉजी नावाचा ग्रंथ लिहिला आहे त्यांच्या संबंध नावाचे भाषांतर असे आहे. ‘निसर्गाची घडण आणि क्रम याच्याशी प्राकृतिक आणि प्रकाशित धर्माचे असलेले साम्य’. निसर्गाची घडण आणि निसर्गक्रम यांच्या अनुभवाच्या आधारे निसर्गाचा निर्माता आहे, त्याने निसर्गनियम घालून देऊन निसर्गात व्यवस्था निर्माण केली आहे, ह्या व्यवस्थेला अनुसरून माणूस जर वागला तर तो सुखी होतो असे मानणारे, पण ईश्वराने स्वतःविषयीची सत्ये प्रकाशित केली आहेत व त्यांचा स्वीकार केला पाहिजे ह्या मताचे खंडन करणारे जे देववादी वा ⇨निर्मातृदेववादी (डीइस्ट) तत्त्ववेत्ते होते, त्यांना उद्देशून बटलरने हा ग्रंथ लिहिला आहे. त्याचा मध्यवर्ती युक्तीवाद असा आहे : ईश्वराने स्वतःविषयीची सत्ये प्रकट केली आहेत असे मानण्यात आणि ही जी ईश्वराकडून प्रकट झालेली सत्ये म्हणून पुढे करण्यात येतात त्यांची सत्यता सिध्द करण्यात अडचणी आहेत यात शंका नाही, पण निसर्गात सुव्यवस्था आहे आणि निसर्गाचा शहाणा आणि दयाळू असा निर्माता आहे, हे अनुभवाच्या आधारे सिध्त करण्यात जेवढ्या अडचणी आहेत त्याहून काही त्या अधिक नाहीत. तेव्हा जो देववादी भूमिका स्वीकारायला तयार असेल, त्याला पारंपारिक प्रकटनवादी भूमिका स्वीकारण्यात अडचण येऊ नये. हा अर्थात दुधारी युक्तीवाद आहे. तो सफल झाला तर देववादी, पारंपारिक ईश्वरी प्रकटीकरणावर आधारलेली श्रध्दा स्वीकारतील किंवा निसर्गात सुव्यवस्था आहे आणि तिचा निर्माता आहे हा सिध्दांत सोडून देऊन नास्तिक बनतील. [⟶ईश्वरवाद] .
परंतु, ह्या युक्तीवादाची रचना बटलरने जे एक महत्त्वाचे तत्त्व मांडले, त्याचे श्रेय त्याला दिले पाहिजे. हे तत्त्व असे, की जे निश्चितपणे सत्य म्हणून सिध्द झाले आहे त्यावरच आपला व्यवहार आपल्याला नेहमी आधारता येत नाही अनेकदा अधिक संभवनीय काय आहे ह्याचा निर्णय करून व्यवहार आखावा लागतो.
पहा : ख्रिस्ती धर्म धर्मविद्या नीतिशास्त्र.
संदर्भ : 1. Duncan-Jones, A.E. Butler Moral Philosophy ,Harmondsworth, Middlesex, 1952.
2. Mossner, E.C.Bishop Butler and the Age of Reason, New York, 1936.
रेगे, मे. पुं.
“