फूल

फूल: विज्ञानक्षेत्राबाहेर ‘फूल’ याचा अर्थ कोणत्याही बाबीतील अत्युत्तम भाग किंवा बाजू असा केला जातो, कारण सामान्य लोकांना फूल हे वनस्पतींच्या जीवनसाफल्याचे, उत्कर्षाचे व वैभवाचे द्योतक वाटते त्यांच्या मते तो वनस्पतींचा अलंकार व उपमेय भाग आहे. वनस्पतिविज्ञानाच्या दृष्टीने फूल ही संज्ञा बीजे निर्माण करणाऱ्या इंद्रियास सर्वसाधारणपणे लावली जाते सर्व बीजोत्पादक वनस्पतींना बीजी वनस्पती म्हणतात. यांपैकी फक्त उच्च गणल्या जाणाऱ्या वनस्पतींच्या अधिक निश्चित व जटिल (गुंतागुंतीच्या) प्रजोत्पादक इंद्रियापुरतीच फूल या संज्ञेची व्याप्ती ठेवावी व ती धारण करणाऱ्या वनस्पतींना फुलझाडे [⟶ वनस्पती, आवृतबीज उपविभाग] म्हणावे, असे बहुतेकांचे मत आहे. अनेक विविध वनस्पतींचा सखोल अभ्यास करून आजच्या वनस्पतिविज्ञांनी फुलाची व्याख्या शक्यतो निरपवाद करण्याचा प्रयत्न केला आहे.

चिनी तत्त्ववेत्ते कन्फ्यूशस (इ.स.पू. ५५१-४७९) यांनी सुसंस्कृत मनुष्याला आवश्यक अशा कलांमध्ये पुष्पसंवर्धनाचा अंतर्भाव केला होता. प्राचीन ईजिप्शियन, ग्रीक व रोमन संस्कृतींत फुलांचे सौंदर्य व सुगंध यांना मोठे स्थान मिळाले होते. वर्षातून एकदा ‘फ्लोरा’ [⟶ पादपजात] या पुष्पदेवतेचा मोठा उत्सव ते करीत विलासी व संपन्न सम्राटांच्या काळात तर मातबर लोक दिवाणखान्यात गुलाबपुष्पांची पखरण करीत [⟶ गुलाब]. भिन्न फुलांत भिन्न गुणधर्म अथवा वृत्ती असून फुलांचे रंग व वास यांच्याशी त्यांचा काल्पनिक संबंध असावा, असे अनेक मानवी समाज मानतात. उदा., लिलीचे फूल निष्पापदर्शन देते असा समज आहे. डेझीचा साधेपणाशी, आयव्हीचा विश्वासूपणाशी, व्हायोलेटाचा सौजन्याशी आणि लॉरेलचा कीर्तीशी संबंध जोडलेला आढळतो. भारतात फुलांचा वापर ऋग्वेद कालापासून होत असावा असे अनुमान वैदिक वाङ्‌मयावरून निश्चितपणे काढता येते. भिन्न देवतांची पूजा भिन्न रंगाच्या फुलांनी भारतीय करीत आले आहेत. श्री महादेवाला श्वेत (पांढरी) पुष्पे व श्री गजाननाला लाल पुष्पे अर्पण करावी, असा संकेत आढळतो. काही वनस्पतींना फुलातून फळ येते, काहींना मुळातून येते काहींना फुले येतात, काहींना येत नाहीत, असा स्पष्ट उल्लेख तैत्तिरीय ब्राह्मण व ऋक्‌संहिता यांत आढळतो. जे. जी. क्लरॉइटर (१९३३-१८०६) व सी. के. श्प्रेंगेल (१७५०-१८१६) यांनी परिश्रमपूर्वक केलेल्या निरीक्षणामुळे फुलातील भागांच्या भिन्न जैव कार्याच्या माहितीचा पाया घातला गेला व चार्ल्‌स डार्विन (१८०९-८२) यांनी त्यात मोलाची भर घातली.

सर्वसामान्य वनस्पतींचे खोड व पाने यांना त्यांची संरचना, मांडणी व वर्धन-पोषणादि क्रिया या दृष्टीने ‘शाकीय प्ररोह’ (कोंब) म्हणतात. फूल हा आरंभापासून रूपांतर होऊन विकास पावलेला ‘जनन-प्ररोह’ असून त्यामध्ये विशेषता पावलेले असे एक किंवा अशी अनेक जननक्षम पाने किंवा बीजुकपर्णे (प्रजोत्पादक घटक धारक पाने) असतात याशिवाय पानांसारखे पण थोडा फरक झालेले अतिरिक्त अवयव म्हणजे ‘परिदले’ बहुसंख्य फुलांत असतात. या दोन्हींना ‘पुष्पदले’ म्हणतात. जननक्रियेत बीजुकपर्णे प्रत्यक्ष भाग घेतात पण परिदले (असल्यास) अप्रत्यक्षपणे त्यांना मदत करतात. त्यांच्या अभावी जननकार्य अडून राहत नाही. काही खोडे (उदा., आले, अळू, गुलाब) व पाने (उदा., पानफुटी, बिगोनिया) यांपासून नवीन उत्पत्ती होते तसेच कित्येक फुलांचा (उदा., केळ, गुलाब) नवीन लागवडीस उपयोग नसतो, हे सुपरिचित आहे तथापि अशी उदाहरणे फार थोडी असल्याने फुलाच्या शास्त्रीय व्याख्येला बाध येत नाही. पुष्पदलांच्या विविधतेमुळे फुलांचे नाना प्रकार आढळतात. फुलांचा उगम व पूर्वपीठीका समजण्यास फुलांची संरचना व विविधता समजणे जरूर असल्याने ते विवेचन प्रथम केले आहे.

वनस्पतींच्या जीवनात काही काळ शाकीय प्ररोहाचे नित्य व आवश्यक कार्य (पोषण, वर्धन इ.) चालू राहून जरूर तितकी अन्ननिर्मिती झाल्याशिवाय फुले येत नाहीत. बहुधा फुले येणे ही सतत चालणारी क्रिया नसून, ती मधून मधून कमीजास्त वेळ थांबत चालणारी (आवर्ती) घटना असते. केव्हा सर्व जीवनात एकदाच (कित्येक वर्षायू, द्विवर्षायू-जीवनक्रम पूर्ण होण्यास अनुक्रमे एक व दोन हंगाम लागणारी-व बहुवर्षायू-अनेक वर्षे जगणारी-झाडे व केळ, कळक, बांबू, कारवी इ.), तर केव्हा प्रतिवर्षी एकदा (उदा., खैरचाफा, बाहवा, निंब इ.), दोनदा (शेवगा) किंवा पूर्ण वाढ झाल्यावर वर्षभर सतत (उदा., जास्वंद, कण्हेर, गुलाब इ.) फुले येतात. हवामानाप्रमाणे फुलांच्या संख्येवर व मोसमावर भलाबुरा परिणाम होतो.

सामान्य संरचना : प्रत्येक फुलात तो प्ररोह असल्याने अक्षासारखा (खोडासारखा) आधारभूत भाग असतो, त्यास ‘पुष्पाक्ष’ म्हणतात. याच्या तळभागास वृंत (देठ) व वृतांच्या टोकास असलेल्या मजबूत व पसरट भागास ‘पुष्पस्थली’ म्हणतात (आ. १), कारण यावरच फुलातील निरनिराळ्या पुष्पदलांची मंडले रचलेली असतात. काही फुलांत निरनिराळ्या मंडलांमध्ये पुष्पाक्षावरची कांडी व पेरी स्पष्ट दिसतात. (उदा., पांढरी तिळवण, कृष्णकमळ) परंतु बहुसंख्य फुलांत सर्वत्र मंडले पुष्पस्थलीवर जणू एकाच स्थानातून उगवल्यासारखी वाटतात वास्तविक त्यांचा उगवण्याचा क्रम तळापासून टोकाकडे असतो. सर्वात खालचे, म्हणजे पहिले, हिरवट दलांचे मंडल असून त्याला ‘संवर्त’ व त्याच्या सुट्या भागाना ‘संदले’ म्हणतात. फुलाच्या कळीस (कलिका) सर्वात बाहेरचे संरक्षक वेष्टन हेच असते. त्याच्या आत ‘प्रदलमंडल’ (पुष्पमुकुट) व त्याच्या दलास ‘प्रदल’ (पाकळी) म्हणतात याचा उपयोग संरक्षणापेक्षा अनेकदा आकर्षणाकरिता होतो. या मंडलाच्या आत तिसरे तंतूसारख्या दलांचे (केसरदलांचे) मंडल येते त्यास ‘केसरमंडल’ म्हणतात व हा फुलातील पुल्लिंगसूचक भाग होय. यानंतर शेवटचे मंडल किंजदलांचे असून त्यास ‘किंजमंडल’ म्हणतात आणि हे स्त्रीलिंगसूचक असते. बाहेरची दोन मंडले (संवर्त व पुष्पमुकुट) अतिरिक्त म्हणून गौण व आतील दोन (केसरमंडल व किंजमंडल) लिंगविशिष्ट व प्रजोत्पादक म्हणून आवश्यक असे मानतात. कलिका वाढत असताना संदलापासून किंजदलापर्यंत क्रमाने अक्षावर टोकाकडे वाढ होत जाते व हाच प्रकार शाकीय प्ररोहाच्या कळीमध्ये (कोरकात) दिसतो म्हणून याला ‘अग्रवर्धी क्रम’ म्हणतात. अनेक वनस्पतींच्या फुलाच्या संरचनेत या सामान्य संरचनेहून काही फरक आढळतात त्या सर्व तपशिलाचा वनस्पतींच्या परस्परांतील नात्याची सम्यक्‌ कल्पना येण्यास व त्यांच्या वर्गीकरणात [⟶ वनस्पतींचे वर्गीकरण] फार उपयोग होतो. कमळाच्या फुलात संदलापासून केसरदलापर्यंतची सर्व पुष्पदले मंडलात नसून ती सर्पिल पद्धतीने (फिरकीसारखी) मांडलेली दिसतात. पिवळ्या चाफ्याच्या फुलांत किंजदले सर्पिल असतात. सर्व पुष्पदले असल्यास फुलाला ‘पूर्ण पुष्प’ म्हणतात. 

फुले कधी झाडांवर एकेकटी (उदा., जास्वंद) तर कधी अनेक व समूहाने [⟶ पुष्पबंध] येतात प्रत्येक फुलाला कधी आखूड देठ, कधी लांब देठ तर कधी तो नसतोच (उदा., निशिगंध) देठ असल्यास सवृंत व नसल्यास अवृंत म्हणतात. 

पुष्पस्थली : देठाचा हा पसरट भाग असून त्यावर पुष्पदले आधारलेली असतात (आ. २.). पुष्पस्थली उंच सुळक्यासारखी अथवा दंडगोलाप्रमाणे (शूलाकृती अथवा दंडाकृती उदा., सीताफळ, मॅग्नोलिया,

फुगीर (उदा., बटरकप, रासबेरी), मोठी, पसरट व भोवऱ्यासारखी (भ्रमराकृती उदा., कमळ) अथवा खोलगट पेल्यासारखी (चषकाकृती उदा., गुलाब) असते. कधी ती पाकळ्यांच्या वर वाढून केसरदलास (उदा., पांढरी तिळवण) व पुढे आणखी वाढून किंजदलास आधार देते यास अनुक्रमे ‘केसरधर’ व ‘किंजधर’ अशी नावे आहेत. पुष्पस्थली पुढे अधिक वाढून फळांच्या भागांना आधारभूत होते (उदा., बडीशेप, जिरेनियम, गाजर) त्यास ‘फलधर’ म्हणतात. तिचे व पुष्पदलांचे संबंध मुख्यतः तीन प्रकारचे असतात. फुगीर अथवा लांबट पुष्पस्थलीच्या टोकास किंजमंडल व इतर मंडले क्रमाने खालच्या पातळीवर असतात तेव्हा या प्रकारास ‘अवकिंज’ म्हणतात (उदा., मोहरी, वांगे) परंतु सपाट व खोलगट पुष्पस्थलीवर सर्व पुष्पदले सारख्या पातळीवर येतात तेव्हा व पुष्पस्थली पेल्यासारखी असून किंजमंडल तळात व इतर दले पेल्याच्या काठावर उगवतात तेव्हा ‘परिकिंज’ म्हणतात (उदा., गुलाब) पुष्पस्थली किंजमंडलास पूर्णपणे वेढून त्यास चिकटून राहते तेव्हा त्यास ‘अपिकिंज’ (उदा., डाळिंब) म्हणतात येथे किंजमंडलाला संरक्षण मिळाल्याने हा प्रकार सर्वांत प्रगत समजला जातो. 

छद : अक्षावर फुलोरा [⟶ पुष्पबंध] किंवा फुले ज्या लहान पानासारख्या अवयवांच्या कक्षेतून उगवतात त्यास ‘छद’ म्हणतात (आ. ३). फुलोऱ्यावरच्या प्रत्येक फुलास हा अवयव असल्यास त्यास ‘छदक’ म्हणतात. छद असल्यामुळे फुले ‘सच्छद’ (उदा., अडुळसा) व ती नसल्यास ‘छदहीन’ म्हणतात. जास्वंदाच्या फुलास अनेक छदांचे एक मंडल संवर्ताखाली असते त्यास ‘अपिसंवर्त’ व सूर्यफूल, गाजर किंवा कोथिंबीर यांसारख्यांच्या फुलोऱ्याखालच्या अनेक छदांच्या मंडलास ‘छदमंडल’ म्हणतात. छदे संरक्षण व आकर्षण या दोन्हीकरिता बनलेली असतात. ती जास्वंद, गुलबुश व अडुळसा यात ‘पर्णसम’ असतात गवतांच्या फुलात (उदा., भात) शुष्क व पातळ किंवा जाड छदे (तुष) असतात. पानचेटी व बुगनविलिया यांची फुले ‘प्रदलसम’ (पाकळ्यासारख्या) आकर्षक व रंगीत छदांमुळेच शोभिवंत दिसतात. अळू, सुरण, नारळ यांच्या सर्व फुलोऱ्यास संरक्षण देण्यासाठी मोठी छदे (महाछदे) असतात. केवड्याची पुं-फुलोऱ्यावरची छदे वासामुळे आकर्षक वाटतात. ओकच्या फळाभोवती छदांचे पेल्यासारखे (चषिका) आवरण बनते. फुलाचे प्ररोह स्वरूप पुढील माहितीवरून अधिकांशाने पटण्यास हरकत नाही. फुलांच्या कळ्यांचे स्थान अक्षाच्या टोकास किंवा पानांच्या कक्षेत (बगलेत) शाकीय कळ्यांप्रमाणे असते. फुलाच्या अक्षावरील पेरी, कांडी व त्यावर येणाऱ्या पुष्पदलांची मांडणी एकांतरित म्हणजे एकाआड एक ( सर्पिल उदा., कमळ, पिवळा चाफा इ.) किंवा मंडलित (उदा., पांढरी तिळवण) ही खोडावरच्या पानाच्या मांडणीप्रमाणे असते दोन्हींतही वाढीचा क्रम अग्रवर्धी असतो. अनेक फुलांतील संदले व प्रदले आकारमानाने पानासारखी दिसतात. तसेच काही फुलांत केसरदले व किंजदलेही असेच साम्य थोड्याफार प्रमाणात दर्शवितात (उदा., कमळ, कर्दळ इ.) व परिदलांतून केसरदलाकडे संक्रमण आढळते. ⇨सायकसाची किंजदले पानांशी बरेच साम्य दर्शवितात. कधी एक फूल पूर्णपणे उमलल्यावर त्यातून पुष्पाक्ष पुन्हा वाढून येतो व त्यावर पाने अथवा फुले येतात. शाकीय व प्रजोत्पादक प्ररोह यांच्या साम्यावरून दोन्ही आद्य समान पूर्वजापासून स्वतंत्रपणे विकास पावले आहेत, असे मानतात. 

परिदले : या अतिरिक्त अवयवांचे संवर्त व पुष्पमुकुट (प्रदलमंडल) असे भिन्नत्व काही फुलांत आढळते व अशा फुलास ‘द्व्यावृत’ (उदा., संकेश्वर), जेथे एकच मंडल असते किंवा दोन्ही अभिन्न असतात तेथे ‘एकावृत’ (उदा., गुलबुश) व ज्यात दोन्हींचा अभाव असतो त्यास ‘अनावृत’ किंवा ‘अपरिदल’ म्हणतात (उदा.,  गवत, खडशेरणी). हे शेवटचे दोन्ही प्रकार प्रारंभिक किंवा ऱ्हाय पावलेल्या फुलांतील आहेत. परिदले सुटी असल्यास मुक्तपरिदल व अंशतः किंवा पूर्णतः जुळलेली असल्यास युक्तपरिदल म्हणतात. कोणत्याही एका मंडलातील दले परस्परांशी जुळलेली असणे यास ‘संसंग’ व एकातील दले दुसऱ्यातील दलाशी जुळलेली असणे यास ‘आसंग’ म्हणतात. 

संवर्त : (संदलमंडल आ. ४). याचे कार्य मुख्यतः संरक्षणाचे असून शिवाय हा भाग बहुधा हिरवा असल्याने त्यात अन्ननिर्मिती होते कधी रंगीत असताना (प्रदलसम) आकर्षक होतो (उदा., संकेश्वर, लाल अशोक) याचे केसाळ झुबक्यात (पिच्छसंदल) रूपांतर होते (उदा., एकदांडी, सहदेवी) त्या वेळी फळाचे वाऱ्याकडून विकिरण (प्रसार) होते. संदलावरची शुंडिका (लहान नळीसारखा अवयव) मधुर-संचय करते (उदा., गार्डन नॅस्टर्शियम, ट्रोपिओलम, तेरडा). सर्व संदले अंशतः किंवा पूर्णतः जुळलेली असल्यास ‘युक्तसंदल’ व सुटी असल्यास ‘मुक्तसंदल’ म्हणतात. भुतकेस नावाच्या वनस्पतीत एकच संदल मोठे, पाकळीसारखे (प्रदलसम) व फिकट पिवळे असल्याने आकर्षण वाढविते. सवर्ताचे काही आकार पुष्पमुकुटासारखे असल्याने त्यांचा उल्लेख पुढे त्याच्या वर्णनात केला आहे. 

संवर्ताचे अस्तित्व सर्वच फुलांत इतर अवयवांइतके नसते. उदा., अफूच्या फुलातील संवर्त कळी उमलल्यानंतर लागलीच पडून जातो म्हणून त्याला ‘शीघ्रपाती’ म्हणतात डाळिंब, तुळस व सब्जा यांचे संवर्त पाकळ्या पडून गेल्यावर फळावर काही काळ राहून त्याला संरक्षण देतात म्हणून त्यांना ‘दीर्घस्थायी’, करंबळ व वांगे यांचा संवर्त फळाबरोबर वाढत राहतो म्हणून त्याला ‘सहवर्धिष्णू’ म्हणतात. पुष्पमुकुटाबरोबर संवर्त पडून जात असल्यास त्याला ‘पतिष्णू’ म्हणतात (उदा., कमळ). 

प्रदलमंडल : (पुष्पमुकुट). प्रदले बहुधा रंगीत व सुवासिक असल्याने प्राण्यांचे लक्ष वेधून घेतात याचा ⇨परागणात फार उपयोग होतो. संकेश्वर व गुलाब यांच्या पाकळ्या सुट्या असल्याने त्यांच्या पुष्पमुकुटास मुक्तप्रदल आणि जाई, जुई

इत्यादींच्या जुळलेल्या असल्याने त्यांच्या पुष्पमुकुटास युक्तप्रदल म्हणतात. रंगाप्रमाणे पुष्पमुकुटाच्या आकारातही विविधता आढळते व त्यामुळे शोभाही वाढते आकाराचा फुलांच्या भेटीस येणाऱ्या प्राण्यांच्या संरचनेच्या दृष्टीने परस्परसंबंध असतो. 

मुक्तप्रदल पुष्पमुकुटाचे आकार (आ. ५) सामान्यतः चार प्रकारचे असतात : (१) क्रुसाकार : (उदा., मोहरी) चार पाकळ्यांपैकी प्रत्येकीस खाली बारीक उभा देठ व वर सपाट पात्यासारखा भाग असून पाकळ्यांची एक जोडी दुसरीशी काटकोनात राहते. (२) लवंगरूपी : (उदा., डायांथस, पिंक) पाच पाकळ्यांची वरीलप्रमाणे मांडणी असते. (३) गुलाबकृती : (उदा., गुलाब, चहा) प्रदलांचा देठ फार लहान व पाते पसरट, गोलसर व अशा पाकळ्यांचे एक मंडल किंवा अनेक एकांतरित मंडले असतात. (४) पतंगरूप : (उदा., अगस्ता, वाटाणा) सर्व फूल फुलपाखरासारखे दिसते पाच पाकळ्यांपैकी एक मोठी व सर्वांत बाहेरची असून पसरट असते बाजूच्या दोन लहान पंखाप्रमाणे व मध्ये दोन वाकड्या आणि परस्परांस थोड्या चिकटलेल्या असतात. 

युक्तप्रदलमंडलाचे (पुष्पमुकुटाचे) नऊ प्रकार (आ. ६) सामान्य आहेत : (१) घंटाकृती : (उदा., आफ्रिकन ट्यूलिप वृक्ष, जहरी सोनटक्का) तळाजवळ फुगीर व पुढे थोडा पसरट, असा घंटेसारखा (२) अपछत्राकृती : (उदा., सदाफुली, जाई, जुई), समईप्रमाणे खाली लांब नळी व वर पाकळ्यांची सपाट व नळीस काटकोन करणारी पाती (३) नलिकाकृती : (उदा., सूर्यफुलातील बिंबपुष्पके) नळीसारखा व शेंड्याकडे किंचित पसरट (४) नलिकाकृती : (उदा., धोतरा, गारवेल) तळापासून टोकाकडे नरसाळ्याप्रमाणे पसरत गेलेला (५) चक्राकृती : (उदा., रूई, वांगे) नळीचा भाग फार लहान व पसरट भाग मोठा वरून चक्रासारखा दिसणारा (६) कुंभाकृती : (उदा., हॅक्सिनियम) तळातून फुगीर, मध्ये   

  जास्त पसरट व टोकाकडे बराच लहान अशा

गडूप्रमाणे (७) जिव्हिकाकृती  : (उदा., सूर्यफुलातील किरणपुष्पके) तळास थोडा भाग नळीसारखा, परंतु वर पसरट सपाट पट्टीप्रमाणे (८) द्व्योष्ठक : (उदा., तुळस) खाली जुळलेला पण वर दोन ओठाप्रमाणे यात दोन ओठांत भरपूर जागा असल्यास जृंभोष्ठी (उदा., तुळस) परंतु खालच्या ओठावरच्या उंचवट्यामुळे तोंड फार लहान झाल्यास बद्धौष्ठी (उदा., स्‍नॅपड्रॅगॉन) (९) हस्तपाकृती : तिळाच्या किंवा विंचवीच्या फुलाचा एकंदर आकार साधारण घंटेसारखा पण टोकास त्रिकोणी असतो. त्याचा हातमोजासारखा (हस्तपाकृती) असे वर्णन करता येते. काही संवर्तांना याच संज्ञा वापरता येतात (उदा., नलिकाकृती-जास्वंद नालिकाकृती-पारिजातक). प्रदले कधी टोकाकडे गोलसर पण फणीप्रमाणे विभागलेली (आ.७) असल्यास कंकतिक म्हणतात (उदा., पिंक) तळाशी प्रदलापासून लहान शुंडिका निघाल्यास शुंडिकावंत (उदा., हरिणखुरी, व्हायोला) व तळाशी लहान फुगवटा असल्यास कोशवंत (उदा., स्‍नॅपड्रॅगॉन) म्हणतात. काही फुलांत पाकळ्यांवर आतील बाजूस खवले (उदा., अमरवेल), जाड केस (उदा., लाल कण्हेर, कृष्णकमळ) किंवा लहान पाकळ्यांसारख्या उपांगांचा पेला (उदा., नार्सिसस पॅँक्रॅशियम इ.) आढळतो, त्यास ‘तोरण’ म्हणतात. सर्वच पाकळ्यासारख्या असल्यास पुष्पमुकुटाला नियमित व नसल्यास अनियमित म्हणतात.  

 फूल उमलण्यापूर्वी कलिकावस्थेत परिदले फार थोड्या जागेत सामावली जातात कारण ती स्वतःभोवती अनेक रीत्या दुमडलेली तर असतातच [⟶ पर्णवलन] शिवाय ती परस्परांशीही विविध तऱ्हांनी भिडलेली असतात [⟶ पुष्पदलसंबंध]. या एकंदर प्रकारास ‘कलिकारचना’ म्हणतात. शाकीय कळ्यांच्या बाबतीत असाच प्रकार आढळतो तेथे पर्णवलन व पर्णसंबंध अशा संज्ञा वापरतात भिन्न कुले, वंश व जाती यांतील वनस्पतींत त्या त्या गटात कधी एकाच प्रकारची कलिकारचना आढळते व याचा वनस्पतींच्या वर्गीकरणात उपयोग होतो.

 केसरदले व किंजदले : फुलातील जननप्रक्रियेत प्रत्यक्ष भाग घेणारे आवश्यक असे हे दोन्ही अवयव (बीजुकपर्णे) एकाच फुलात (उदा., सदाफुली) अनेकदा आढळतात, त्यांना द्विलिंगी (उभयलिंगी) फुले किंवा ‘सिद्धपुष्पे’ म्हणतात परंतु काही फुलांत त्यांपैकी फक्त केसरदले किंवा किंजदले असतात त्यांना एकलिंगी फुले म्हणतात ‘केसर-पुष्प’ अथवा पुं-पुष्प व ‘किंज-पुष्प’ किंवा स्त्री-पुष्प या संज्ञा त्या दृष्टीने वापरतात पपईची केसर-पुष्पे एका झाडावर व किंज-पुष्पे दुसऱ्या झाडावर पण एरंडाच्या झाडावर दोन्ही प्रकारची असतात साहजिकच पपईच्या बाबतीत नर व मादी अशी दोन झाडे असतात, त्यांना ‘विभक्तलिंगी’ व एरंडास ‘एकत्रलिंगी’ म्हणतात. आंबा, काजू, रिठा यांमध्ये एकाच झाडावर एकलिंगी व द्विलिंगी फुले असतात त्यांना ‘बहुयुतिक’ म्हणतात. एकलिंगी फुलात कधी दुसरे अवयव वंध्यरूपात (वंध्यकेसर, वंध्यकिंज) आढळतात.  

प्रकटबीज वनस्पती [⟶ वनस्पति, प्रकटबीज उपविभाग], ⇨ सिलाजिनेला, लायकोपोडियम [⟶ लायकोपोडिएलीझ] व ⇨नेचे या वनस्पतींत आढळणारी बीजुकपर्णे ही केसरदले व किंजदले यांच्याशी समरचित आहेत. त्यांमध्ये प्रजोत्पादन एककोशिक (एकाच पेशीच्या बनलेल्या) बीजुकांच्या साहाय्याने होते. बीजुके परागकणांप्रमाणेच बीजुककोशात तयार होतात व हे बीजुककोश बहुधा स्वतंत्र व थोड्याफार प्रमाणात रूपांतर पावलेल्या पानांवर येतात व त्यांना बीजुकपर्णे म्हणतात. सापेक्षतः लहान 

बीजुके असलेल्या बीजुककोशास लघुबीजुककोश व मोठी बीजुके असलेल्यास गुरूबीजुककोश म्हणतात. त्यांना आधार देणाऱ्या पानांना अनुक्रमे लघुबीजुकपर्णे व गुरूबीजुकपर्णे म्हणतात. आवृतबीज वनस्पतींची [⟶ वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग] केसरदले व किंजदले तत्वतः हीच आहेत. प्रकटबीज व आवृतबीज वनस्पतींच्या बीजुकपर्णांत बरेच साम्य असले, तरी काही फरकही निश्चित आहेत. आवृतबीज व प्रकटबीज वनस्पतींची गुरूबीजुके बीजुककोशातून बाहेर कधीच येत नाहीत परंतु आवृतबीज वनस्पतीत गुरूबीजुककोश (बीजक) बीजुकपर्णाने वेष्टिलेला असतो व प्रकटबीज वनस्पतीत तो उघडाच असतो. त्यामुळे परागणानंतर प्रकटबीज वनस्पतींच्या गुरूबीजुककोशात परागनलिका प्रवेश करते आवृतबीज वनस्पतीत परागनलिका किंजल्क व किंजलातून मार्ग काढून किंजपुटातील बीजकात जाते. किंजपुटापासून जसे फळ मिळते तसे प्रकटबीज वनस्पतीत नसते. प्रकटबीज वनस्पतींतील बीजोत्पादक इंद्रियास ‘शंकू’ म्हणतात. [⟶ प्रजोत्पादन]. 

केसरमंडल :  यात एक किंवा अनेक केसरदले असून ‘तंतू’ व ‘परागकोश’ हे त्या दलाचे मुख्य भाग होत. या दोन्हींस सांधणारा भाग ‘योजी’ कधी स्पष्टपणे दिसतो (आ. ८). तंतू बहुधा बारीक दोऱ्यासारखा व 

 पुष्पस्थलीपासून निघालेला असतो. कधी तो पोकळीस अंशतः चिकटलेला असतो, त्यास अपिप्रदललग्न (उदा., धोतरा) म्हणतात. काही फुलांत उदा., आमरे [⟶ ऑर्किडेसी] केसरदले व किंजदले यांच्या संयोगाने बनलेला ‘किंजकेसराक्ष’ असा स्तंभ असतो सर्व केसरदले फक्त तंतूंनी जुळून एक गट झाल्यास (उदा.,जास्वंद) एकसंघ, दोन गट झाल्यास (उदा., कौरची, फांसी, अगस्ता) द्विसंघ, तीन अथवा अधिक झाल्यास बहुसंघ (उदा., एरंड, नारिंग) म्हणतात. परागकोश जुळलेले असल्यास (उदा., सूर्यफूल) युक्तपरागकोश आणि तंतू व परागकोश सर्वच जुळून असल्यास ‘संकेसरमंडल’ (उदा., भोपळा, कोहळा इ.) म्हणतात. तंतूवर कार्यक्षम परागकोश नसल्यास वंध्यकेसर व तंतू नसलेल्या परागकोशास अवृंत, म्हणतात. केसरदले चार असून दोन मोठी असल्यास ‘द्व्योन्नत’ (उदा., घाणेरी) व सहापैकी चार मोठी असल्यास ‘चतुरोन्नत’ (उदा., मोहरी) म्हणतात. कर्दळीच्या फुलात तंतू पाकळीसारखा (प्रदलसम) सपाट व रंगीत असतो व काही वंध्यकेसरही तसेच असतात. परागकोश तंतूस योजीद्वारे मुख्यतः तीन प्रकारांनी चिकटलेले असतात: ( १) तलस्थ : परागकोश तंतूच्या टोकावर (उदा., मोहरी) (२) पृष्ठबद्ध: परागकोशाच्या पाठीशी संपूर्ण तंतूचा भाग असतो (उदा.,पिवळा चाफा व कमळ) किंवा पाठीशी एखाद्या बिंदूवर चिकटलेला असतो (उदा., कृष्णकमळ) (३) विलोल : तंतूवर परागकोश कसाही सहज हालेल असा पाठीशी एका बिंदूवर चिकटलेला असतो (उदा., गवते, कुमूर). तंतूपेक्षा परागकोश हा भाग अधिक महत्त्वाचा असतो त्याचे बंद पिशवीसारखे दोन भाग (खंड) असून त्यांत असंख्य सूक्ष्मकण असतात व त्यांना ⇨ पराग  म्हणतात. योजीतून त्यांना अन्नपुरवठा होतो (आ. ८). प्रत्येक खंडात बहुधा दोन कप्पे (परागकोटर) असतात व यांतच परागकणांची बहुधा पिवळी भुकटी तयार होते. परागकोश पक्व झाल्यावर आपोआप तडकतात (स्फुटन). त्या वेळी प्रत्येक खंडातील दोन कप्पे फुटून खंडाच्या पृष्ठभागावर एक उभी (उदा., धोतरा) अथवा आडवी चीर (उदा., तुळस) पडून किंवा खंडाच्या टोकास भोक पडून (उदा., वांगे) किंवा परागकोश खिडकीच्या झडपेप्रमाणे उघडून (उदा., तमाल) त्यातून परागकण बाहेर पडतात. स्फुटन बाहेरच्या बाजूस झाल्यास बहिर्मुख (उदा., कळलावी) व फुलाच्या मध्याकडे झाल्यास अंतर्मुख (उदा., सूर्यफूल) म्हणतात. केसरदले संकेश्वरातल्याप्रमाणे फुलाबाहेर आलेली असल्यास बहिरागत व धोतऱ्याच्या फुलाप्रमाणे आतच राहिल्यास अंतःस्थित म्हणतात. परागकणांत कमालीची विविधता आढळते परागांचा अभ्यास स्वतंत्र शाखेत (परागविज्ञानात) केला जातो [⟶ पराग]. अनेक परागकण चिकटून एक पूर्ण परागपुंज (उदा., रूई, ऑर्किड) बनलेला आढळतो.  

किंजमंडल : फुलात मध्यभागी असलेले व खालून वर अशा वर्धनक्रमात शेवटचे असलेले हे मंडल एक किंवा अनेक किंजदलांचे बनलेले असते. ही अनेक किंजदले सुटी असल्यास मुक्तकिंज (उदा., सोनचाफा) व पूर्णपणे जुळलेली असल्यास ‘युक्तकिंज’ (उदा., भोपळा) म्हणतात. किंजमंडलाचे किंजपुट, किंजल व किंजल्क असे तीन भाग असतात (आ. ९). त्यांपैकी कधी फक्त किंजपुट, तर कधी फक्त किंजले किंवा किंजल्क जुळलेली आढळतात. किंजपुटात बनलेली बीजके (गुरूबीजुककोश) मुख्यतः चार प्रकारांनी चिकटलेली असतात, त्यास ‘बीजक-विन्यास’ व जेथे चिकटलेली असतात त्यास ‘बीजकाधानी’ म्हणतात (आ. १०). बीजकांस संरक्षण, आधार व अन्न देणे हे किंजपुटाचे कार्य असते. किंजपुटातील एका किंवा अनेक कप्प्यांत (पुटकांत) बीजके असतात. वाटाण्याच्या एक किंजदलाच्या (एककिंजक) किंजपुटात बीजके एका उभ्या रांगेतील बीजकाधानीवर असतात. ज्यापासून किंजपुट बनतो त्या किंजदलाच्या दोन्ही कडा विकासावस्थेत परस्परांस चिकटून तेथेच शिवण (औदर सेवनी) बनलेली असते त्याच्या उलट बाजूस किंजदलाची मध्यशीर असून तिला पृष्ठसेवनी म्हणतात. या मांडणीस ‘धारास्थित’ म्हणतात. मोहरीच्या दोन किंजदलांच्या (द्विकिंजक) किंजपुटात व काकडीच्या तीन किंजदलांच्या (त्रिकिंजक) किंजपुटात विशिष्ट ठिकाणी त्याच्या भिंतीवर बीजके चिकटलेली (तटलग्‍न) असतात, तर सावरीच्या पाच किंजदलांच्या (पंचकिंजक) किंजपुटात ती मधल्या अक्षावर आधारल्याने (अक्षलग्‍न) प्रत्येक कप्प्यात थोडीथोडी असतात. घोळ, पिंक यांमध्ये किंजपुटाच्या पोकळीत तळातून अक्ष वाढून येतो व त्यावर बीजके वाढतात (मुक्त मध्यवर्ती). अक्षलग्‍न मांडणीमध्ये अक्षाला चिकटलेले पडदे नाहीसे झाले म्हणजेही मध्यवर्ती प्रकार बनतो. हा मधला अक्षच नाहीसा झाला म्हणजे फक्त तळातून उगवणारे (तलोद्‌भव) एकच बीजक आढळते (उदा.,सूर्यफूल) अथवा अनेक बीजके असतात. कधी बीजके किंजपुटाच्या भिंतीवर सर्वत्र चिकटलेली (पृष्ठलग्‍न) आढळतात (उदा., अफू, कमळ). या सर्व प्रकारांत अक्षलग्‍नाखेरीज इतर सर्वांत किंजपुटात एकच कप्पा असतो. धारास्थित, तटलग्‍न या प्रकारांत बीजकाधानींच्या  संख्येवरून व अक्षलग्‍न प्रकारात कप्प्याची संख्या पाहून किंजदलांची संख्या ठरविता येते. कप्प्यांच्या संख्येवरून किंजपुटाला एकपुटक, द्विपुटक, त्रिपुटक इ. म्हणतात. एकच बीजक केव्हा लोंबते (दोलित) तर केव्हा बाजूस चिकटलेले पण जणू वर चढणारे (आरोही) अथवा बाजूंकडून आडवे वाढणारे असते एकाच पातळीत जवळजवळ वाढणारी (संलग्‍न) किंवा एकावर दुसरे अशी भिन्न पातळ्यांत चिकटलेली (उपरिस्थित) बीजकेही असतात. बीजकाच्या अभावी किंजमंडलास ‘ वंध्य किंज’ म्हणतात. किंजपुट मागे वर्णिल्याप्रमाणे अवकिंज व परिकिंज अशा अवस्थेत ऊर्ध्वस्थ व अपकिंज अवस्थेत अधःस्थ मानला जातो. किंजल हा भाग कधी लांब (उदा., मका), कधी आखूड (उदा., पपई) तर कधी जवळजवळ नसतोच (उदा., अफू, कमळ). बहुधा किंजल लांब नलिकेसारखा असतो व तो किंजपुटाच्या बरोबर टोकावरून निघतो (अग्रस्थ) पण कधी त्याच्या बाजूने (पार्श्विक) निघून वर वाढतो (उदा., स्ट्रॉबेरी) अथवा (उदा., सीताफळ) तो तळातून निघतो किंवा पुष्पस्थलीत रूतलेल्या किंजपुटाखालून आल्यासारखा दिसतो (किंजतलोद्‌गामी उदा., तुळस). बहुतेक गवतांची किंजले द्विशाखी तर कित्येक इतर वनस्पतींची अनेक शाखायुक्त असतात. किंजलाचे कार्य किंजल्कास आधार देऊन परागग्रहणास मदत करण्याचे असते. किंजपुट, किंजल व किंजल्क यांचे एकाच किंजमंडलात जुळून किंवा अलग असणे यात विविधता असते. त्यांच्या संख्येवरून किंजदलांची संख्या अजमावता येते. कर्दळीच्या फुलातील किंजल पाकळीसारखा असतो. किंजल्क हे प्रत्यक्ष परागग्रहणाकरिता असते. त्याचा पृष्ठभाग बहुधा खरबरीत, केसाळ अथवा चिकट असतो त्याला शाखा असल्यास त्यांच्या संख्येवरून द्विभिन्न, त्रिभिन्न वगैरे व नसल्यास त्या एकाच संयुक्त 

 गोलाकार समूहास सशीर्ष म्हणतात. जास्वंदाच्या फुलांतल्या किंजलाच्या टोकास पाच शाखा असून त्या प्रत्येकीच्या टोकास चकतीसारखा किंजल्क असतो अफूच्या व कमळाच्या किंजल्काला अनेक शाखा असतात लाल कण्हेरीचा किंजल्क डंबेलसारखा (डमरूसारखा) असतो. वनस्पतींच्या वर्गीकरणात वर दिलेला तपशीलांचा बराच उपयोग केलेला आढळतो, कारण कित्येक लक्षणे एका वंशात, जातीत वा कुलात सुसंगतपणे आढळतात.  

बीजक : बीजे नसलेल्या पण वाहिनीवंत (पाणी अथवा अन्नरस यांची ने-आण करणारे शरीर घटक असणाऱ्या) वनस्पतींशी तुलना केल्यास गुरूबीजुककोशाची ही अधिक प्रगतावस्था म्हणता येईल. बीजी वनस्पतीत यातील गुरूबीजुक सदैव आतच राहते व प्रत्यक्ष फलनक्रिया त्यातच घडून येते. याची संरचना आवृतबीज वनस्पतींत (फुलझाडांत) ,सामान्यतः सारखीच असते. प्रकटबीज वनस्पतींतील बीजकात व यात तपशिलाबाबत फरक असतात. प्रत्येक बीजकास बहुधा आखूड देठ (बीजबंध) आणि बाहेरचे व आतले अशी दोन आवरणे असतात (आ.११). बीजबंधाच्या टोकास (जेथून दोन आवरणे निघतात त्या स्थानास) ‘बीजकतल’ व बीजकाच्या दुसऱ्या टोकास असलेल्या लहान छिद्रास ‘बीजकरंध्र’ म्हणतात. आवरणाच्या आतील मुख्य गाभ्यास ‘प्रदेह’ व त्यातील लंबगोल गुठळीस ‘गर्भकोश’ म्हणतात हेच गुरूबीजुक होय. यात रंध्राकडील बाजूस तीन व तलाकडे तीन सूक्ष्म कोशिका असतात मधे एक सुटा बिंदू (प्रकल) प्राकलनाने [⟶ कोशिका] वेढलेला असतो. वरच्या तिन्हींपैकी (अंदुक-परिवार) मधली एक जननक्षम कोशिका (स्त्री-गंतुक, अंदुक) व बाजूच्या दोन ‘साहाय्यक कोशिका’ असतात खालच्या बाजूच्या तीन कोशिकांना ‘तलस्थ कोशिका’ म्हणतात. सुटा दिसणारा एकच प्रकल तत्त्वतः दोन (एकगुणित) प्रकलांच्या संयोगाने बनलेला असल्याने त्यास ‘दुय्यम प्रकल’ किंवा ‘मीलन-प्रकल’ म्हणतात बीजबंध व बीजकतल यांमध्ये दोन्हींच्या संधिस्थानास ‘नाभी’ आणि बीजबंध व किंजपुटाच्या संधिस्थानास ‘बीजकाधानी’ म्हणतात अनेकदा बीजबंधाच्या अभावी बीजकतल, नाभी व बीजकाधानी निकटवर्ती असतात. बीजकातील सर्व भाग जननकार्याच्या दृष्टीने कार्यक्षम असतात[⟶ प्रजोत्पादन]. बीजकतल, बीजबंध, नाभी व बीजकरंध्र यांच्या वर दिलेल्या स्थानांत परस्परसापेक्ष जे फरक आढळतात त्यावरून बीजकांचे ऊर्ध्वमुख (उदा., मिरी), अधोमुख (उदा., सूर्यफूल), वक्रमुख (उदा., गुलबुश) व  तिर्यङ्‌मुख [उदा., लेम्‍ना ⟶ डकवीड] असे चार प्रकार ओळखले जातात. (आ. ११).  

दलसंख्या : फुलातील प्रत्येक मंडलातील दलसंख्या बहुधा सारखी असते किंवा एका मंडलातील दलसंख्या दुसऱ्यातील दलसंख्येच्या काही पट असते, यास (फुलास) समभागी व तशी नसल्यास असमभागी म्हणतात. अनेकदा केसरदले व किंजदले यांची संख्या परिदलांपेक्षा अधिक (उदा., सीताफळ, पिवळा चाफा) असते. दलसंख्या दोन अथवा दोनाच्या पटीने असल्यास द्विभागी (उदा., मोहरी क्रुसीफेरी कुल), तीन किंवा तीनाच्या पटीने असल्यास त्रिभागी (उदा., एकदलिकित वनस्पती) व चार किंवा पाच (किंवा त्याची पट) अशी संख्या असल्यास चतुर्भागी किंवा पंचभागी (उदा., द्विदलिकित वनस्पती) अशा संज्ञा वापरतात.  

पुष्पसमात्रता : फुलांचे सर्वसाधारण स्वरूप त्यांतील पुष्पदलांचे परस्परांशी असलेले साम्य, प्रमाणबद्धता, संख्या इ. बाबींवर अवलंबून असते व त्यांचा विचार समात्रता (समप्रमाणता) ठरविण्याकरिता आवश्यक असतो. फुलाच्या केंद्रातून जाणाऱ्या एका अथवा अनेक उभ्या पातळ्यांनी फुलाचे दोन अथवा अधिक सारखे अर्ध (भाग) होतात तेव्हा ते फूल ‘समात्र’ व न झाल्यास ‘असमात्र’ (उदा., निवडुंग) म्हणतात. या पातळ्या फुलाची बाजू व तिचा खोडाशी (अक्षाशी) असणारा संबंध यांवर अवलंबून असतात. फुलाच्या छदाकडील बाजूस अग्रीय किंवा पुरश्च, खोडाकडील बाजूस पश्च या दोन्हींच्या मध्यातून व पुष्पाक्षातून जाणाऱ्या उभ्या पातळीस अग्रपश्च (मध्यक) म्हणतात (आ. १२). याला काटकोनात छेदणाऱ्या पातळीस कर्ण वा यांखेरीज इतर कोणत्याही पातळीस तिर्यक् म्हणतात. कोणतेही इंद्रिय दोनापेक्षा अधिक पातळ्यांनी छेद्य असल्यास व दरवेळी सारखे भाग (समार्ध) होतात, तेव्हा ते अरसमात्र (उदा., गुलाबाचे फूल, बहुधा सर्व खोडे व मुळे) दोन (अग्रपश्च व पार्श्विक) पातळ्यांनी अथवा एकाच पातळीने दोन समार्ध होतात तेव्हा ते द्विपार्श्व समात्र व फक्त एकच मध्यक पातळीने दोन समार्ध होतात तेव्हा एकसमात्र (उदा., धोतरा, वाटाणा यांची फुले) एकसमात्र प्रकारात पुरश्च व पश्च अर्ध असमान असल्यास पृष्ठामुखीन (उदा., तेरड्याचे फूल) प्रसर्पी (भूमिस्थित परंतु दोऱ्यासारखी बारीक) खोडे व सामान्य पाने यांची हीच समात्रता असते.  

पुष्पचित्र व पुष्पसूत्र :  भिन्न कुले, वंश व जाती यांतील फुलांची पूर्ण संरचना चित्ररूपाने व सूत्ररूपाने दर्शविण्याकरिता ह्या योजना उपयोगात आहेत. पुष्पचित्रात (आ. १२) फुलाच्या आडव्या छेदाची आकृती काढून सर्व भाग एकाच पातळीत दाखविले जातात (वास्तविक ते तसे एका पातळीत नसतात) यामध्ये खोड, छदे, पुरश्च व पश्च बाजू, पुष्पदलांचे परस्परसंबंध (संसंग, आसंग), संख्या, दलवलन, पुष्पदलसंबंध, बीजक-विन्यास इ. तपशील येतो परंतु त्यांशिवाय फुलाचा मध्यक उभा छेदही स्वतंत्र आकृतीने दाखविल्यास पुष्परचनेची पूर्ण कल्पना येते. पुष्पसूत्रात अक्षरे, खुणा, आकडे व चिन्हे यांचा उपयोग करून पुष्पचित्रातील माहितीची उणीव भरून काढण्यात येते. पदार्थांच्या रासायनिक संघटनाची माहिती जशी सूत्ररूपाने सांगतात, तशीच पुष्पसंरचनेची बरीचशी कल्पना पुष्पसूत्राने मिळते. यात पुष्पदलमंडलांच्या संज्ञांची रोमन लिपीतील इंग्रजी आद्याक्षरे वापरतात आणि तसेच पुढे दिल्याप्रमाणे काही खुणा, चिन्हे वगैरे वापरण्याची आंतरराष्ट्रीय पद्धत आहे. इंग्रजी आद्याक्षरापुढील आकडा दलसंख्या दर्शवितो.  

 नमुन्याकरिता आ. १२ मध्ये ⇨क्रुसीफेरी कुलातील (मोहरी कुलातील) फुलांची संरचना म्हणजे पुष्पचित्र (अ), पुष्पसूत्र (आ) आणि पुष्पसूत्राचे मराठीकरण दर्शविले आहे.  

अमेरिकन पद्धतीत संवर्ताकरिता C_a, प्रदलमंडलाकरिता C_o, केसरमंडलाकरिता S आणि किंजमंडलाकरिता P ही अक्षरे वापरतात . प्रत्येक मंडलातील दलांची संख्या घातांकाप्रमाणे दर्शवितात. उदा., C_a^4-5 म्हणजे संवर्त ४-५ सुट्या संदलांचा आणि C_o^4-5 म्हणजे प्रदलमंडल ४-५ जुळलेल्या प्रदलांचे. अधःस्थ किंजपुट Pहे अक्षर इतर मंडलांखाली छेदस्थानी व फळाचा प्रकार सर्वांच्या छेदस्थानी दर्शवितात. याप्रमाणे ⇨ कुकर्बिटेसी कुलाचे (कर्कटी कुलाचे) पुष्पसूत्र खालीलप्रमाणे मांडतात: