अवतार : एक धार्मिक समजूत. दैवी किंवा अतिमानुष शक्ती वा व्यक्ती निराळे म्हणजे मानवाचे किंवा मानवेतर प्राण्याचे रूप धारण करून भूलोकावर वास्तव्यासाठी येतात, ह्या प्रकारास अवतार ही संज्ञा आहे. ‘अवतार’ शब्दात ‘अव’ + ‘तृ’ हे शब्द असून त्याचा अर्थ उच्च स्थानावरून खालच्या स्थानावर उतरणे असा हे. जगातील बहुतांश धर्मांतून या ना त्या प्रकारे अवतार कल्पना मानलेली दिसून येते.
आत्माला देहांतराने प्राप्त होणारा जन्म म्हणजे पुनर्जन्म देवतेचा किंवा भूतपिशाचाचा मानवदेहात संचार आणि ईश्वरापासून वा दैवी शक्तीपासून संभव ह्या धार्मिक कल्पना ‘अवतार’ कल्पनेहून थोड्याफार भिन्न होत. पुनर्जन्म आत्म्याच्याच बाबत मानला जातो. दैवी आत्म्याने म्हणजे देवतेने जाणूनबुजून स्वच्छेने घेतलेला पुनर्जन्म वा देह अवतार होय. संचारात भूतपिशाच अथवा देवता तात्पुरती मानवदेहात वास करते तर अवतारात देवता कार्यपूर्तीपर्यंत दीर्घकाल भूतलावर मानवदेहात किंवा प्राणिदेहात वास्तव्य करते. ईश्वरसंभव व अवतार यांतील फरक हा, की ईश्वरसंभवात ईश्वरापासून फक्त त्या देहाची उत्पत्ती होते तथापि ईश्वराचा वास आजन्म त्या देहात असत नाही. अवतार कल्पनेत ईश्वरास वाटेल तेव्हा वाटेल ते रूप धारण करण्याचे सामर्थ्य अभिप्रेत आहे.
आदिम मानवाच्या अवतार कल्पनेत आजचा रूढ अर्थ आढळत नाही. आदिम मानव ज्या प्राण्यांची किंवा देवतांची पूजा करीत असे, त्यांना तो अवतार न मानता प्रत्यक्ष देवता किंवा दैवी स्वरूपच मानीत होता. तथापि पुढे मात्र प्रत्यक्ष देवता समजल्या जाणार्‍या पुण्यवान मानवांना व प्राण्यांना तो देवतेचा अवतार मानू लागला. काही प्राण्यांमध्ये मृत व्यक्तीची विशिष्ट अशी अद्भुत शक्ती वास करते, ह्या श्रद्धेतून त्या प्राण्याची पूजा करण्याची प्रथा काही आदिवासींमध्ये रूढ झाली. या प्रकारातही काही अंशी अवतार कल्पना दिसते. काही वैद्यांच्या व जादुगारांच्या अंगी अद्भुत शक्ती आढळते ही अद्भुत शक्ती म्हणजे दैवी शक्ती होय, अशी जी समजूत काही आदिवासी जमातींत आढळते तीतही अवतार कल्पना अनुस्यूत असल्याचे दिसते. अर्थात त्या व्यक्तीच्या ठिकाणी आरोपित केलेले देवत्व हे कायमचे नसून तात्पुरते असते. अमेरिकेच्या मेक्सिकोमधील काही वन्य जमातींत नरबलीची प्रथा होती. ह्या बली दिल्या जाणाऱ्या व्यक्तीस ते ‘टेझकॅट्‌लिपोका’ नावाच्या देवतेचा अवतार मानीत. अलौलिक कृत्ये करण्याचे अद्भुत सामर्थ्य ज्याच्या ठिकाणी असेल, त्याला सर्वसामान्यतः कुठल्या तरी देवतेचा अवतार मानण्याची प्रवृत्ती सर्वत्र आढळते.
अवतारांच्या स्वरूपावरून, कार्यवरून व कालावरून त्यांचे प्रकार पाडले जातात. विशिष्ट कार्यसाठी ईश्वर तात्पुरता अंशतः अवतरून जातो तेव्हा त्याला ‘अंशावतार’ म्हणतात. ‘पूर्णावतार’ म्हणजे ईश्वराचे सर्व गुण ज्यात असतात तो. साधुपरित्राण व दुष्टविनाश यांद्वारे धर्मसंस्थापना करणारे अवतार होत. त्यांत एखादा पूर्णावतार असतो. विहित कार्य पूर्ण झाल्यावरही अवतीर्ण झालेली देवता काही काळ त्या रूपात भूतलावर राहते. बौद्धधर्ममतानुसार ⇨ अवलोकितेश्वर हा बुद्धाचा अंशा-वतार आहे. काही हिंदूंच्या मताप्रमाणे कृष्ण व राम हे विष्णूचे पूर्णावतार होत. ह्या दोन प्रमुख प्रकारांशिवाय ‘नित्यावतार’, ‘गुणावतार’, ‘सत्यावतार’, ‘लीलावतार’, ‘युगावतार’, ‘चर्यावतार’, ‘मन्वंतरावतार’ इ. प्रकारवाचक शब्द पुराणांतून येतात.
अवतार कल्पनेत सर्वसाधारणपणे पुढील बाबी गृहीत धरलेल्या आढळतात : (१) ईश्वर नित्यस्वरूपात स्वस्थानी असतोच तथापि अन्य रूपात तो भूतलावर विशिष्ट ऐतिहासिक कार्यार्थ अवतार धारण करतो. (२) अवतारामध्ये असामान्य गुण-कर्तृत्व व अद्भुत चमत्कारसामर्थ्य असते. (३) अवतारी व्यक्तीचे शरीर तेजःपुंज असते. (४) अवतार आभासमय किंवा मायामय नाही, तर तो सत्य आहे. (५) ईश्वराच्या सर्व अवतारांत ईश्वराचे सर्व किंवा काही गुण असतात.
अवतार कल्पनेचे विविध आविष्कार : प्राचीन ईजिप्तमधील लोकांची ‘मूर्तीत किंवा प्राण्यांमध्ये देवता वास करतात’ अशी धारणा होती. तसेच ‘एकच देवता एकाच वेळी भिन्न भिन्न प्राण्यांच वास करू शकते’ अशीही त्यांची समजूत असल्याकारणाने अनेक प्राण्यांची पूजा त्यांच्यात रूढ होती. अवतार कल्पनेचेच हे एक रूप म्हणावयास हरकत नाही. राजा ईश्वराचा अवतार नसला, तरी राजामध्ये ईश्वरी अंश असतो, अशी त्यांची श्रद्धा होती. एखाद्या देवतेच्या शक्तीचा एखादा अंशही नवीन अवतारास पुरेसा होतो, असे तो मानीत. प्राचीन ईजिप्तमध्ये सर्व अवतारांना मूर्त स्वरूप देण्याची विशेष प्रवृत्ती दिसून येते तसेच मृतांना व देवतांना आपले कर्तृत्व दाखविण्यासाठी व प्रभाव पाडण्यासाठी मूर्त रूप घेण्याचीच आवश्यकता असल्याचे दिसते.
सेमिटिक लोकांमध्येही ईश्वर मनुष्याचे रूप धारण करतो व वाटेल तेव्हा ते टाकून देतो, अशी कल्पना रूढ होती. उदा., अब्राहमच्या तंबूत येणारा मनुष्य, गिडीअनला दिसणारा मनुष्य वगैरे ईश्वराने धारण केलेली मानवरूपेच होत. ‘ईश्वर मनुष्यरूपाने अवरतो’ ही कल्पना स्थिर झाल्यामुळे तिच्यातून पुढे दोन कल्पना उद्भवल्या : (१) ईश्वरापासून मनुष्याची उत्पत्ती होते आणि (२) मनुष्याला देवस्वरूप प्राप्त होते, ह्या त्या दोन कल्पना होत. यांतील पहिली कल्पना अधिक प्राचीन होय. बॅबिलोनियन संस्कृतीत आढळणारी कल्पना म्हणजे देवकोटीतील व्यक्ती मानवी स्त्रियांशी विवाह करतात अशा विवाहांतून जी मुले होतात ती श्रेष्ठ वीर व विभूती होतात, ही होय. यावरून ‘थोर व्यक्तींमध्ये दैवी अंश वास करतो’ ह्या तत्त्वास त्यांची मान्यता होती असे दिसते. उदा., ॲड़पा ह्या विद्वान व्यक्तीस इआ ह्या देवाचा मुलगा मानला जाई. थोर व्यक्ती देवापासून उत्पन्न होतात, ही कल्पना प्राचीन सेमिटिक जगात सर्वत्र रूढ होती तथापि ख्रिस्ती शकाच्या आरंभापासून मात्र तिचा प्रभाव हळूहळू कमीकमी होत गेला. फायलो जूडीयसच्या मते (इ. स. पू. सु. २०-इ.स. सु. ५०). आयझाकला देवाने निर्माण केले होते आणि सॅम्युएल हाही दैवी अंशाने युक्त होता. मूर्तिपूजक सेमिटिक लोक ईश्वराची प्रजा होय, अशा अर्थाने जर्मियाह (इ. स. पू. सु. ७ वे शतक) त्यांना संबोधितो. राजाला ईश्वराचा अवतार किंवा ईश्वरी अंश मानण्याची कल्पना बॅबिलोनियात सर्वत्र जरी रूढ नव्हती. तरी काही राजे देवाचा अंश किंवा देवरूप समजले जात होते. उदा., नरमसिन राजास ‘अक्कडचा देव’ म्हटले जाई.
काही देवता वा अमानुष व्यक्ती यांच्यामध्ये रूपांतरणाची शक्ती असते, अशी जगातल्या सर्व धर्मांमध्ये कल्पना आहे तीच ग्रीकांच्या पुराणकथांमध्ये वर्णिलेली आहे. अवतार कल्पना याच कल्पेनेचे एक स्वरूप होय. ग्रीकांची अवतार कल्पना हिंदू अवतार कल्पनेहून भिन्न आहे. मनुष्यरूपाने देव पृथ्वीवर जन्मल्याची उदाहरणे ग्रीकांमध्ये आढळत नाहीत परंतु देवांनी विशेष प्रयोजनार्थ तात्पुरते मनुष्यरूप किंवा इतर प्राण्यांचे रूप घेतल्याच्या व प्रजोत्पत्ती केल्याच्या अनेक कथा ⇨ ग्रीक पुराणकथेत आढळतात. पारशी धर्मात अवतार कल्पना आढळत नसली, तरी राजास ते पवित्र व दैवी शक्ती अंगी असणारा मानीत. राजाला अद्भुत शक्ती प्रदान करणारे ख्वरेनाह हे तेज असून ⇨ जरथुश्त्राचे ठायी हे तेज विशेषत्वाने होते, अशी त्यांची समजूत आहे. सॅसॅनियन राजघराण्यातील राजांमध्येही हेच तेज परंपरेने चालत आले होते, अशी त्यांची धारणा आहे.
ख्रिस्ती धर्मात इ. स. पहिल्या-दुसऱ्या शतकापर्यंत अवतार कल्पनेचा विचार झालेला दिसत नाही. नंतर मात्र ख्रिस्तपूर्व धार्मिक कल्पनेचच्या धर्तीवर त्यांच्यात अवतार कल्पनेचा विचार झालेला आढळतो. ईश्वराचा व ⇨येशू ख्रिस्ताचा नेमका संबंध काय? ख्रिस्ताला ईश्वरी अवतार मानावयाचे किंवा नाही? पिता, पुत्र व पवित्र आत्मा या त्रयीपैकी तो पुत्र होय म्हणजे काय? हे प्रश्न ख्रिस्ती धर्मात मोठे वादग्रस्त बनले. कोणी त्याला ईश्वरी अवतार मानीत, तर कोणी त्याला केवळ मनुष्य मानीत. पुढे मात्र तो ईश्वराचा पुत्र व जगाचा स्वामी आहे अशी कल्पना प्रादुर्भूत होऊन प्रचारात आली. ‘ख्रिस्त हा मनुष्य आहे’ आणि ‘तो देवाचा अवतार आहे’ या दोन विधानांचा मेळ कसा घालावयाचा, याबाबत अनेक शतके ख्रिस्ती धर्मात विचार व वाद चालू राहिला. इस्लाम धर्मातील ⇨ शिया पंथात अवतार कल्पना आहे, असे म्हणता येईल. मुहंमद पैगंबराचा जावाई व खलीफा ⇨ अली याच्या इराणातील अनुयायांनी अलीला व त्याच्या वारस मुलांना देवाचा अवतार मानले. अलीच्या रूपाने देवच भूतलावर अवतरला, अशी शिया पंथियांची श्रद्धा होती. शिया पंथातील वेगवेगळ्या उपपंथांनी निरनिराळे अवतार मानले. बारा इमाम मानणार्‍यांमध्ये एकूण बावीस उपपंथ निर्माण झाले तसेच अलीकडच्या काळात ⇨बहाई पंथही निर्माण झाला. बहाई पंथाच्या ⇨बाबने (१८१९-५०) स्वतःस ईश्वरी दूत म्हणवून घेतले पुढे तो स्वतःस ईश्वरी अवतारही म्हणवून घेऊ लागला. ⇨बहाउल्ला (१८१७-९२) हाही स्वतःस ईश्वराचा अवतार म्हणवू लागला व त्यास पंथियांकडून तशी मान्यताही दिली ली. गेड्रूसेस पंथियांनी हकीम (९९६-१०२१) यास ईश्वरावतार मानले.
सुर्वे, भा. ग.
भारतीय अवतार कल्पना : हिंदू धर्मात अवतार कल्पनेस अतिशय महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. भगवंताचे अवतार पृथ्वीवर प्रत्येक युगात होत असतात, अशी कल्पना निदान गेल्या दोन –अडीच हजार वर्षांपासून हिंदू धर्मात रूढ असून तिचे मूळ वेदकालापर्यंत पोचविता येते. तथापि कल्पनेचे व्यवस्थित पण संक्षिप्त विवरण प्रथम भगवद्गीतेतील ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत … संभवामि युगे युगे’ (४.६-७) ह्या श्लोकांत मिळते. हरिवंशामध्ये (१.४१.११) अवतार शब्दाला प्रादुर्भाव हा पर्यायी शब्द वापरला आहे. दुष्टसंहार व धर्मसंस्थापना किंवा यांपैकी एक कार्य जो जो करतो तो तो अवतार होय, ही गीतेतील अवताराची कल्पनाच रामदासांपर्यंतही रूढ असल्याचे दिसते. दासबोधात रामदासांनी म्हटले आहे, की ‘धर्मस्थापनेचे जे नर । ते ईश्वराचे अवतार । झाले आहेत, पुढे होणार । देणे ईश्वराचे ॥ ’ धर्मस्थापनेकरिता आम्ही ऋषिमुनी पुन्हा पुन्हा जन्म घेतो, असे तुकारामांनीही म्हटले आहे.
शिव व विष्णू हे गेल्या अडीच हजार वर्षांतील हिंदू धर्माचे मुख्य देव होत. वैष्णव पुराणांमध्ये व महाभारतात ⇨ विष्णूच्या अवतारांच्या कथा आणि शैव पुराणांमध्ये व महाभारतात शिवाच्या अवतारांच्या कथा आहेत. हरिवंश, विष्णुपुराण, श्रीमद्भागवत इ. वैष्णव पुराणे होत. वायुपुराण, पद्मपुराण, स्कंदपुराण, इ. पुराणे शैव पुराणांत समाविष्ट होतात. शैव व वैष्णव म्हणून नसलेली मार्कण्डेयादी पुराणेसुद्धा शिवाचे व विष्णूचे अवतार सांगतात. केवळ शिवाचे किंवा विष्णूचेच अवतार पुराणे सांगत नाहीत, तर गणेशादी देव, ऋषिमुनी, गंधर्व, अप्सरा इत्यादिकांचेही अवतार पुराणांत वर्णिले आहेत. शापभ्रष्ट होऊन किंवा काही विशिष्ट उच्च उद्देशांनी देव, ऋषी, गंधर्व, अप्सरा इ. भूतलावर जन्म घेतात, असे त्यांमध्ये सांगितलेले आहे. असे असले तरी हिंदू धर्मात अवतार कल्पना प्रामुख्याने शिव व विष्णू यांच्याच संबंधात विशेष महत्त्व पावलेली आहे. शिवापेक्षाही विष्णूच्या अवताराच्या कल्पनेचा प्रभाव हिंदुमनावर सर्वांत अधिक आहे.
हिंदू धर्मात विष्णूच्या मत्स्य-कूर्मादी ⇨ दशावतारांची कल्पना अत्यंत रूढ आहे. दशावतारांपैकी मत्स्य, कूर्म, वराह व वामन या चार अवतारांचे मूळ वेदांमध्ये सापडते. वामनाचे मूळ स्वरूप ऋग्वेदातही सापडते. तीन पावलांत त्रैलोक्य व्यापणारा त्रिविक्रम विष्णू ऋग्वेदात वर्णिला आहे. ऋग्वेदोत्तर काळात विष्णू हा यज्ञरूप व सर्व देवतांमध्ये श्रेष्ठ म्हणून मान्यता पावला. ऐतरेय ब्राह्मणात देवांमध्ये अग्नी सर्वांत खालचा व विष्णू हा सर्वांत वरचा असे म्हटले आहे.
ऐतिहासिक दृष्टीने पाहू जाता अवताराची मूळ कल्पना विष्णूच्या वासुदेवभक्तिसंप्रदायापासून सुरू झाली. डॉ. रा. गो. भांडारकरांनी ह्या संप्रदायाचा काल इ.स.पू. चौथ्या शतकापर्यंत निश्चितपणे पोचविला आहे. परंतु हा काळ आणखीही मागे नेता येईल. कारण पाणिनीच्या काळी म्हणजे इ.स.पू. पाचव्या-सहाव्या शतकांच्या सुमारास वासुदेव कृष्ण व अर्जुन यांची जोडी प्रसिद्ध होती. वासुदेव हा अधिक पूजनीय म्हणूनही प्रतिष्ठा पावला होता. यावरून हा संप्रदाय यापूर्वीही कित्येक वर्षे आधी अस्ति्वात आला असला पाहिजे, हे उघड आहे. वासुदेव नारायणाचे म्हणजे विष्णूचे मानवरूप होय. म्हणून तो विष्णूचा अवतार ह्या स्वरूपात पूज्य झाला. बुद्ध व कल्की सोडल्यास बाकीचे अवतार हे विष्णूचे होत, अशी कल्पना प्राचीनतम पुराणांमध्ये आहे. हरिवंशात विष्णूचे आठ अवतार तर महाभारताच्या शांतिपर्वात ते नऊ गणले आहेत. महाभारतात अवतारांची नावे व संख्या निरनिराळ्या ठिकाणी निरनिराळी दिलेली आहे. ऋषभदेव (आदिनाथ) हे जैन धर्माप्रमाणे चोवीस तीर्थंकरांबैकी पहिले तीर्थंकर होत. भारत, भागवत, स्कंद या पुराणांमध्ये या आदितीर्थंकराचा अवतार म्हणून समावेश केलेला आहे.
भिन्न भिन्न हीन वा उच्च धर्मसंप्रदायांचा, त्यांच्या देवतांचा, धर्मसंस्थापकांचा वा संतांचा एका व्यापक धार्मिक तत्त्वाच्या द्वारे एकत्र समावेश करणे, हे अवतार कल्पनेच्या द्वारे हिंदू धर्माने साधले आहे. मत्स्य, कच्छ, वराह, नरसिंह इ. आदिधर्मसंस्थेतील दैवते होत. ती विष्णूचे अवतार म्हणून संगृहीत केली. गीतेतील विभूतिवाद हा अवतारवादाचेच व्यापक रूप होय. भारतात प्राचीन काळी उदयास आलेल्या सर्व धर्मांतील आद्य धर्मप्रवर्तकांचा हिंदू धर्मात समावेश करण्याची प्रवृत्ती फार प्राचीन काळापासून दृढमूल झाली आहे, याचे कारण अवतार म्हणजे धर्मसंस्थापक हे तत्त्व स्वीकारले गेले हे होय. धर्मसंस्थापना पुन्हा पुन्हा होत असते. त्यामुळेच जैनांचा आद्यतीर्थंकर हा साक्षात भगवानाचा अवतार होय, असे मानले गेले. दुसरा महान धर्मसंस्थापक म्हणजे गौतम बुद्ध होय. बुद्धाला विष्णूचा अवतार म्हणून मत्स्यपुराण (४७-२४७), अग्निपुराण(१६.१-७), नृसिंहपुराण (३६.९), पद्मपुराण (उ. २५७) व श्रीमद्भागवत यांच्यामध्ये मान्यता दिलेली दिसते. ही मान्यता इ.स. तिसर्‍या किंवा चौथ्या शतकात म्हणजे महायान पंथाच्या प्रसारानंतर प्राप्त झाली असावी. कारण महायान पंथात बुद्ध हा मुळामध्ये परब्रह्माप्रमाणे असलेल्या बोधिसत्त्वाचा जगदुद्धारार्थ व धर्मचक्रप्रवर्तनार्थ झालेला अवतार होय, असा सिद्धांत स्वीकारला गेला होता.
बाराव्या शतकातील संस्कृत कवी जयदेव याने आपल्या गीतगोविंदात (१.१-१२) दशावतार सुंदर शैलीत वर्णिले आहेत. भागवतात कृष्णाच्या विविध लीला वर्णन करून सर्वोत्तम भक्ती म्हणजे कृष्णभक्ती म्हणून कृष्णाला श्रेष्ठ स्थान प्राप्त करून दिले आहे. त्यात दशावतार सांगितले नसून बावीस अवतार सांगितले आहेत व कृष्ण हा सर्वश्रेष्ठ पूर्णावतार म्हणून वर्णिला आहे. जयदेवाने कृष्ण हा साक्षात भगवानच होय, तो अवतार नव्हेच, असे गृहीत धरून दशावतार वर्णिले आहेत त्यात बलराम हा आठवा अवतार मानला आहे. वैष्णव पंथात ⇨ राम व ⇨ कृष्ण ह्या विष्णूच्या दोन अवतारांचे माहात्म्य अतिशय मोठे असून राम व कृष्ण मुख्य उपास्य दैवते झाली आहेत. ह्या दोन अवतारांना ⇨ वैष्णव संप्रदायात पूर्णावतार मानतात. रामाची किंवा कृष्णाची उपासना मूळ विष्णुस्वरूपात न होता ती त्या त्या अवतार स्वरूपातच होते. शिवाने [ ⟶ शिवदेवता ] भैरव, शरभ, एकादश रुद्र, महाकाळ, यज्ञेश्वर, ⇨ हनुमान, अवधूतेश्वर इ. अवतार घेतल्याचे शैवपुराणांतून सांगितले असले, तरी ⇨ शैवसंप्रदायात शिवाची मूळ स्वरूपातच म्हणजे लिंगरूपात उपासना केली जाते. शिवाची पत्नी दक्षकन्या सतीच पुढे पार्वतीरूपाने अवतरली. शिवाच्या अर्धांगीस ‘आदिमाया’ किंवा ‘आदिशक्ती’ असे नाव असून तिची अनेक रूपांत उपासना होते. ⇨ काली, रेणुका, कामाख्या, अंबिका इ. भारतातील बावन्न शक्तिपीठांच्या संदर्भात पार्वतीच्या अनेक अवतारकथा प्रचलित आहेत. दक्षिण भारतातील बारा ⇨ आळवार संत हे विष्णूच्या आयुधांचे अवतार मानले आहेत. वायुपुराणाप्रमाणे ⇨ दत्त संप्रदायातही दत्तात्रेयाला विष्णूचाच अवतार मानतात. दत्ताचे श्रीपाद, श्रीवल्लभ, ⇨ नरसिंहसरस्वती, ⇨ अक्कलकोटकर स्वामी हे अवतार होत, अशी दत्तभक्तांची समजूत आहे.
बौद्ध धर्मातील महायान पंथात अवतार कल्पनेस मान्यता आहे. दहाव्या शतकाच्या सुमारास महायान पंथात बुद्ध हा अवतार म्हणून सर्वत्र मान्यता पावला. ⇨ बोधिसत्त्व हे बुद्धाचेच अवतार होत, अशी कल्पना रूढ झाली. बुद्धाचे निर्वाण झाले असले तरी तो पुढे ⇨ मैत्रेय बुद्धाच्या रूपाने अवतरणार आहे, अशी महायान पंथाची श्रद्धा आहे. तिबेटमधील ⇨ लामा धर्मात महालयाच्या शरीरात देवतेचे सदैव वास्त्व्य असते असे मानतात. परंपरेने निरनिराळ्या रूपांत एकाच देवतेचे सातत्य लामापद्धतीत गृहीत धरले आहे. दलाई लामा हा अवलोकितेश्वराचाच अंशावतार होय, अशी आख्यायिका आहे.
जैव धर्मात हिंदूंप्रमाणे अवतार कल्पना मानीत नाहीत, तथापि ⇨ तीर्थंकर मोक्षमार्ग दाखविण्याकरिता मनुष्यरूपाने जन्म घेतात व तप करून देवत्व पावतात, अशी कल्पना जैनांत आढळते. अवतार कल्पनेचेच हे थोडे भिन्न स्वरूप म्हणता येईल. (चित्रपत्र ७९)
जोशी, लक्ष्मणशास्त्री
संदर्भ : 1. Frazer, J. G. The Golden Bough, London, 1963.
- Hastings, James, Ed. Encyclopaedia of Religion and Ethics – Vol. VIII, New York, 1959.
३. पांडेय, कपिलदेव, मध्यकालीन साहित्य में अवतारवाद, वाराणसी, १९६३.