अभियांत्रिकी

अभियांत्रिकी : निसर्गातून मिळू शकणाऱ्या सर्व प्रकारच्या ऊर्जांचा व कच्चा मालाचा उपयोग करून मनुष्याच्या जीवनास अधिक उपयुक्त असणारी साधने उत्पन्न करण्याच्या व त्यांचे नियंत्रण करण्याच्या तंत्रास’अभियांत्रिकी’ म्हणतात. रूळमार्गी गाडी, विमान, प्लॅस्टिक, कृत्रिम धाग्याचे कापड, दूरध्वनी, रेडिओ, विविध यंत्रे, रंग इ. नेहमी वापरात असणाऱ्या वस्तू अभियांत्रिकीय तंत्रांची दृश्य प्रतीकेच आहेत.

निरनिराळ्या विज्ञानशाखांतील सिद्धांतांचे अध्ययन करून त्यांचा व्यावहारिक कार्यासाठी उपयोग करण्याचे काम अभियंता करतो. याकरिता त्याला गणित व भौतिकी यांसारख्या मूलभूत शास्त्रांच्या ज्ञानाबरोबरच आरेखन, सुतारकाम, लोहारकाम यांसारख्या व्यावहारिक कलांचे प्रात्यक्षिक शिक्षण घ्यावे लागते.

 प्राचीन काळी भारतात अभियांत्रिकीला ‘शिल्प’ हा शब्द योजलेला आढळतो. भृगुसंहितेत शिल्पासंबंधी ९ शास्त्रे व त्यांत अंतर्भूत असलेल्या ३२ विद्या व ६४ कला आहेत. ही शास्त्रे आणि त्यांतील विद्या खाली दिल्या आहेत :

१.कृषिशास्त्रात – वृक्षविद्या, पशुविद्या व मनुष्यविद्या.

२.जलशास्त्रात – संसेचनविद्या, संहरणविद्या व स्तंभनविद्या.

३.खनिजशास्त्रात – दृतिविद्या, भस्मीकरणविद्या, संकरविद्या व पृथक्करणविद्या.

४.नौकाशास्त्रात-तरीविद्या, नौविद्या व नौकाविद्या.

५.रथशास्त्रात-अश्वविद्या, पथविद्या, घंटापथविद्या व सेतुविद्या.

६.अग्रियाशास्त्रात-शकुंतविद्या व विमानविद्या.

७.वेश्मशास्त्रात-वासोविद्या, कुट्टीविद्या, मंदिरविद्या व प्रासादविद्या.

८.प्राकारशास्त्रात-दुर्गविद्या, कूटविद्या, आकरविद्या व युद्धविद्या.

९.नगररचनाशास्त्रात-आपणविद्या, राजगृहविद्या, देवालयविद्या, सर्वजनवासविद्या व वनोपवनविद्या.

 भारत इतिहास संशोधक मंडळाने प्रसिद्ध केलेल्या कृ. वि. वझे यांच्या हिंदी शिल्पशास्त्र (१९२८) या पुस्तकात शिल्पासंबंधी सविस्तर माहिती दिलेली आहे.

आधुनिक अभियांत्रिकीच्या विविध प्रकारच्या विशिष्ट शाखांची प्रगती गेल्या २०० वर्षांत झाली. त्यापूर्वी रस्ते, पूल, कालवे किंवा युद्धोपयोगी बांधकामे एवढ्यापुरतेच अभियांत्रिकीचे कार्यक्षेत्र मर्यादित होते. सतराव्या व अठराव्या शतकांत विज्ञान व तंत्रविद्यांत झालेल्या प्रगतीमुळे अभियांत्रिकीच्या स्थापत्य, यांत्रिक, खाणकाम व धातुविज्ञानीय, रासायनिक आणि विद्युत् अशा पाच प्रमुख शाखा निर्माण झाल्या.  विज्ञान व तंत्रविद्येत जसजशी अधिक प्रगती होत गेली तसतशा या शाखांतून स्वतंत्र उपशाखा निर्माण झाल्या. उदा., यांत्रिक अभियांत्रिकीमधून स्वयंचल (मोटार) अभियांत्रिकी व वैमानिकीय अभियांत्रिकी अशा विशिष्ट विषयांच्या शाखा निघाल्या. या शाखांची कार्यक्षेत्र अर्थात अगदी काटेकोरपणे सांगता येणे शक्य नाही. काही शाखा एकमेकांना पूरक आहेत, तर काही शाखा अगदी विशिष्ट विषयांनाच वाहिलेल्या आहेत. स्थापत्य-अभियंत्याला बांधकामात उपयोगी पडणाऱ्या सर्व यंत्रसामग्रीबद्दल माहिती असणे आवश्यक असते तर वस्त्रनिर्मिती-अभियंत्याला रसायनशास्त्र व यांत्रिक अभियांत्रिकी या विषयांचे ज्ञान असणे जरूर आहे. खाणकाम अभियंत्याला भूविज्ञानाचे ज्ञान अत्यावश्यक असते.

अभियांत्रिकीच्या प्रचलित शाखांच्या कार्यक्षेत्राची कल्पना खालील कोष्टकावरून येईल :

अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेतलेल्या व्यक्तीस विविध प्रकारची कामे करावी लागतात. अर्थात ज्या विशिष्ट शाखेतील शिक्षण त्याने घेतलेले असेल, त्यावर त्या कामाचे स्वरूप अवलंबून असते. कारखाने, धरणे, पूल अशा प्रकारच्या बांधकामांचे मार्गदर्शन करणे व त्याकरिता योग्य मालाची व सामग्रीची निवड करणे एखाद्या कारखान्यातील विशिष्ट उत्पादनाकरिता अभिकल्प (डिझाइन) व व्यवस्थापन यांसंबंधी सल्ला देणेविशिष्ट कार्याकरिता एखादे यंत्र बनवणे नवीन तंत्रांचा उपयोग करून प्रचलित

कार्यपद्धतीत सुधारणा घडवून आणणे, अशा प्रकारची कामे अभियंत्यांना करावी लागतात. यांशिवाय एखाद्या औद्योगिक प्रक्रियेवर देखरेख ठेवणे व योग्य दुरुस्तीसंबंधी सूचना करणे उपलब्ध सामग्रीचा जास्तीत जास्त कार्यक्षमतेने उपयोग करणे उत्पादित यंत्रसामग्रीच्या विक्रीकरिता ग्राहकांना त्या यंत्रसामग्रीचा अभिकल्प, रचना, कार्यपद्धती व देखभाल यांसंबंधी माहिती देणे कच्च्या मालाची तपासणी करणे व यंत्रसामग्रीच्या कार्यक्षमतेची वारंवार चाचणी घेणे अशा स्वरूपाची कामेही अभियंते करतात.

अमेरिका व ब्रिटन यांसारख्या देशांप्रमाणेच भारतामध्येही काही अभियांत्रिकीय व्यवसाय करण्यासाठी सरकारी परवाना आवश्यक असतो. सर्वसाधारणपणे समाजाच्या आरोग्यास, सुरक्षिततेस व मालमत्तेस धोका होण्याचा संभव असेल अशा स्वरूपाचा अभियांत्रिकीय व्यवसाय करण्यासाठी अभियंत्याला सरकारी परवाना असणे आवश्यक आहे, असे ठरविण्यात आलेले आहे. उदा., विद्युत् सामग्रीची स्थापना करणे, इमारतीचा वास्तुशिल्पदृष्ट्या आराखडा बनविणे.

अभियांत्रिकीच्या निरनिराळ्या शाखांतील शिक्षणक्रम व संघटना यांसंबंधीची माहिती त्या त्या शाखेच्या स्वतंत्र नोंदीत दिलेली आहे.

पहा : अणुकेंद्रीय अभियांत्रिकी उत्पादन अभियांत्रिकी उद्योग अभियांत्रिकीकृषि अभियांत्रिकी खाणकाम धातुविज्ञान नाविक वास्तुशिल्पनाविक अभियांत्रिकीप्रदीपन अभियांत्रिकी स्वयंचल अभियांत्रिकी यांत्रिक अभियांत्रिकी रासायनिक अभियांत्रिकी विद्युत् अभियांत्रिकी वैमानिकीय अभियांत्रिकीसंदेशवहन अभियांत्रिकी सैनिकी अभियांत्रिकी.

ओक, वा. रा. भदे, व. ग.

“