ॲसिटिलीकरण: एखाद्या कार्बनी संयुगातील विक्रियाशील हायड्रोजनअणूचे ‘ॲसिटिक’ (CH3— CO) या गटाने प्रतिष्ठापन करण्याच्या (हायड्रोजन अणू काढून त्या जागी ॲसिटिक गट घालण्याच्या) विक्रियेला ‘ॲसिटिलीकरण’ असे म्हणतात. अल्कोहॉले व फिनॉले यांतील —OH गट व अमाइनांतील —NH2 गट यांमध्ये असे विक्रियाशील हायड्रोजन-अणू आहेत. ॲसिटिक क्लोराइड, ॲसिटिक ॲनहायड्राइड व कधीकधी ग्‍लेशियल ॲसिटिक अम्‍ल या कामी वापरतात.
अल्कोहॉलांचे ॲसिटिलीकरण: ॲसिटिल क्लोराइड अथवा ॲसिटिक ॲनहायड्राइड व संहत (पाण्याचे प्रमाण कमी असलेले) सल्फ्यूरिक अम्‍ल यांचे मिश्रण वापरल्यास प्राथमिक आणि द्वितीयक अल्कोहॉलांचे
[→ अल्कोहॉले] सहज ॲसिटिलीकरण होते. तृतीयक अल्कोहॉलांचे ॲसिटिलीकरण मात्र होत नाही. यामुळे ही विक्रिया प्राथमिक, द्वितीयक व तृतीयक अल्कोहॉल यांचे अस्तित्व ओळखण्यास उपयोगी पडते.या विक्रियेने त्या त्या अल्कोहॉलांची, ॲसिटिक अम्‍लाची एस्टरे म्हणजे ॲसिटेटे तयार होतात.
फिनॉलावरही अशीच विक्रिया होते :
अमाइनांचे ॲसिटिलीकरण: वरील विक्रियाकारकांनी प्राथमिक व द्वितीयक अमाइनांचेही [→ अमाइने] ॲसिटिलीकरण होऊन प्रतिष्ठापित ॲसिटामाइडे मिळतात.
यामध्ये अमाइनो गटातील हायड्रोजन अणू ॲसिटिल गटाने प्रतिष्ठापित होतो.
प्राथमिक अमाइनातील दोन्ही हायड्रोजन प्रतिष्ठापित करण्यासाठी विशेष प्रकारे (अतिरिक्त प्रमाणात विक्रियाकारक व उच्च तापमान वापरून) विक्रिया करावी लागते.
उपयोग: ॲसिटिलीकरण विक्रिया तेले आणि चरब्या यांमध्ये असलेल्या OH गटाचे प्रमाण ठरविण्याकरिता उपयोगी पडते.
ॲसिटिलीकरणाने अनेक उपयोगी संयुगे मिळतात. त्यांपैकी काही पुढे दिली आहेत. सेल्युलोज ॲसिटेट हे सेल्युलोज रेयॉन व चलच्चित्रपटाच्या सुरक्षित फिल्म यांच्या उत्पादनात वापरले जाते.
ॲसिटॅनिलाइड, ॲसिटिल सॅलिसिलिक अम्‍ल (ॲस्पिरीन) ॲसिटोफेनिटिडीन ही प्रसिद्ध औषधे तयार करण्याच्या कृतीत ॲसिटिलीकरण उपयोगी पडते.
ॲसिटॅनिलाइडापासून सल्फॉनिकरण विक्रियेने मिळणारे N—ॲसिटिल सल्फोनिल क्लोराइड हे सल्फा औषधे बनविण्याकरिता वापरतात. पॅरा‍ॲमिनो ॲसिटानिलाइड ॲझो रंजके बनविण्यात व रिसॉरसिनॉल मोनोॲसिटेट औषधे व सौंदर्यप्रसाधने यांच्या निर्मितीत वापरले जाते.
संदर्भ : Fieser, L. F.: Fieser, M. Organic Chemistry, Bombay, 1962.
आपटे, अ. वा.
“