एण : हरिणांची ही एक प्रमुख जाती आहे. ही गो-कुलातली असून हिचे शास्त्रीय नाव अँटिलोप सर्व्हिकॅप्रा आहे. हा पूर्णपणे भारतीय प्राणी आहे.
काठेवाड आणि पंजाबपासून पूर्वेकडे बंगालपर्यंत आणि दक्षिणेकडे कन्याकुमारीपर्यंत हा आढळतो पण सुरतेच्या दक्षिणेस पश्चिम किनार्‍यावर तो दिसून येत नाही. पाकिस्तानात तो आढळतो. झुडपे अथवा पिके असलेल्या मैदानी प्रदेशात आणि मोठाली गवताळ मैदाने असणार्‍या उघड्या रानात हा राहतो. डोंगराळ प्रदेशात आणि अरण्यात हा नसतो.
डोक्यासकट शरीराची लांबी सु. १·२ मी. शेपूट आखूड, सु. २० सेंमी लांब खांद्यापाशी उंची सु. ८० सेंमी. असते. नराची म्हणजे काळविटाची वरची बाजू, पार्श्व बाजू आणि पायांची बाहेरची बाजू गडद तपकिरी किंवा काळी असते हरिणीच्या वरच्या बाजूचा आणि डोक्याचा रंग पिवळसर करडा असतो दोहोंचीही खालची बाजू, पायांची आतली बाजू आणि डोळ्याभोवतालचा भाग पांढरा असतो. वयाच्या वाढीबरोबरच काळविटाचा रंग जास्त गडद होत जातो. फक्त काळविटालाच शिंगे असून ती ४५–७० सेंमी. लांब असतात. त्यांच्या बुडाकडच्या भागावर कंगोरे असतात ती मळसूत्राप्रमाणे पिळवटलेली असून पीळ पाचपर्यंत असतात. हरिणीला शिंगे नसतात. दृष्टी अतिशय तीक्ष्ण असते. रंग, पिळदार शिंगे, टपोरे आणि चंचल डोळे आणि सडपातळ व बांधेसूद शरीर यांमुळे सगळ्या हरिणांमध्ये हा डौलदार व सुंदर दिसतो.
यांचे १५–५० जणांचे कळप असतात कधीकधी शेकडोंचेही असतात. एखादी वयस्कर व दक्ष हरिणी कळपाची पुढारी असते. प्रत्येक लहान कळपाबरोबर एकच काळवीट असतो. हरिणी अतिशय जागरूक असतात आणि धोक्याचा इशारा प्रथम त्याच देतात. तो मिळताच सबंध कळप वेगाने धावत सुटून सुरक्षित ठिकाणी जातो. एण वायुवेगाने पळणारे असल्यामुळे चपळ शिकारी कुत्रेही त्यांना पकडू शकत नाहीत. या हरिणांची शिकार करण्याकरिता चित्त्यांना शिकवून तयार करतात.
जवळजवळ दिवसभर हे चरत असतात, पण दुपारच्या कडक उन्हाच्या वेळी ते सावलीत विश्रांती घेतात. गवत आणि निरनिराळी खाद्यधान्ये यांचे मुख्य अन्न होय.
सबंध वर्षभर यांची वीण चालू असते, तरी प्रजोत्पादनाचा मुख्य काळ फेब्रुवारी किंवा मार्च असतो. या काळात काळवीट आपल्या प्रतिस्पर्ध्यापासून कळपाचे रक्षण करतो. सु. १८० दिवसांच्या गर्भावधीनंतर मादी एक किंवा दोन पिल्लांना जन्म देते. या हरिणांची आयुर्मर्यादा सु. १५ वर्षे असते.
या प्राण्यांची शिकार करणे हा शिकारी लोकांचा एक आवडता छंद आहे. यांचे मांस स्वादिष्ट असते.
पहा : हरिण.
भट, नलिनी
“