उदयगिरी : (१) ओरिसा राज्यात भुवनेश्वरच्या वायव्येस सहा किमी. वर असलेली टेकडी. उदयगिरीच्या दक्षिणेस असलेल्या ⇨खंडगिरी टेकडीसह या परिसरात साठांवर मौर्यकालीन गुफा आहेत. भारतातील प्राचीनतम गुफांपैकी ह्या असून त्यांत जैन धर्मीय गुफा प्रमुख आहेत. गुफा खारवेलकालीन इ. स. पू. १५५ च्या सुमाराच्या असाव्यात, असे हाथी गुफेतील लेखावरून कळते. जुना शिलालेख, गुफांतील रचनावैचित्र्य, स्थापत्यशैली, चित्रांमधील विविधता इत्यादींमुळे भारतातील महत्वपूर्ण गुफांमध्ये यांची गणना होते. तेराव्या शतकानंतरची जैनमंदिरेही येथे आहेत. त्यांपैकी खंडगिरीच्या माथ्यावरील पार्श्वनाथ मंदिराच्या प्रशस्त आवारातून चोहोबाजूचा सु. २४ किमी. पर्यंतचा रम्य देखावा दिसतो. उदयगिरी टेकडीत स्वर्गपुरी या प्रवेशस्थानाच्या गुहेनंतर भरगच्च नक्षीची दुमजली राणीगुफा, गणेशगुफा, खारवेलाच्या कारकीर्दीचा इतिहास कोरलेली हाथीगुफा, वाघाच्या जबड्यासारख्या आकाराची वाघगुफा, स्वर्गगुफा, सर्पगुफा व तीनमजली पाताळगुफा या काही प्रेक्षणीय गुफा आहेत. (चित्रपत्र ७८).
(२) मध्य प्रदेश राज्याच्या विदिशा जिल्ह्यातील मानवनिर्मित गुफासमूह असलेले स्थळ. हे विदिशाच्या वायव्येस चार किमी. असून येथे सु. वीस गुफा आहेत. इ. स. पाचव्या शतकातील या गुफा असाव्यात. पहिली व विसावी गुफा जैनधर्मीय असून बाकी हिंदू आहेत. चंद्रगुप्तगुफा, शिवमंदिरगुफा, अमृतगुफा, जैनगुफा आणि वराहगुफा या त्यांपैकी काही महत्त्वाच्या होत.
ओक, शा. नि.; शाह, र. रू.
