स्क्यापारेल्ली, जोव्हान्नी व्हिर्जीन्यो : (१४ मार्च १८३५ — ४ जुलै १९१०). इटालियन ज्योतिर्विद. मंगळ ग्रहावर सूक्ष्म सरळ रेषांचे गट आढळल्याचा अहवाल त्यांनी जाहीर केला. त्यामुळे मंगळावर प्रगत जीव ( माणसासारखे ) असण्याची शक्यता व्यक्त झाली व या विषयीचा वाद सुरू झाला. तसेच उल्कांचे समूह हे ⇨ धूमकेतूमधून आलेले द्रव्य आहे, असेही त्यांनी दाखविले [⟶ उल्का व अशनि ].
स्क्यापारेल्ली यांचा जन्म साव्हिग्लिआनो ( इटली ) येथे झाला. त्यांनी १८५४ मध्ये तूरिन विद्यापीठातून स्थापत्य अभियांत्रिकीची पदवी मिळविली. तेथे त्यांनी गणिताचे अध्यापन केले व ज्योतिषशास्त्राचे अध्ययनही केले. १८५४ मध्ये ते बर्लिनला ( जर्मनीला ) गेले. तेथे त्यांना ⇨ योहान फ्रांट्स एंके यांच्या हाताखाली ज्योतिषशास्त्राचा अभ्यास करावयाचा होता. दोन वर्षांनंतर स्क्यापारेल्ली यांची रशियातील पुलकव्ह ऑब्झर्व्हेटरीत साहाय्यक निरीक्षक म्हणून नेमणूक झाली. १८६० मध्ये त्यांनी या पदाचा राजीनामा दिला व ते मिलान ( इटली ) येथील ब्रेरा ऑब्झर्व्हेटरीत अशाच पदावर रुजू झाले. १८६२ मध्ये ते या वेधशाळेचे संचालक झाले व १९०० मध्ये निवृत्त होईपर्यंत ते या पदावर होते.
साध्या साधनांनी स्क्यापारेल्ली यांनी हेस्पेरिया या ⇨ लघुग्रहा चा शोध लावला होता (१८६१). त्यांनी उल्काभ समूहांच्या कक्षा विशिष्ट धूमकेतूंच्या कक्षांसारख्या असल्याचे दाखविले (१८६६). यावरून उल्काभ समूह हे धूमकेतूंचे अवशेष असल्याचा निष्कर्ष त्यांनी काढला. त्यांनी आकडेमोड करून विशेषतः ययाती तारकासमूहातून आ ल्या सा र खे वाटणारे पर्साइड उल्काभ हे १८६२ III या धूमकेतूचे, तर सिंह राशीतून येत असल्यासारखे वाटणारे लिओनीड उल्काभ हे १८६६ I या धूमकेतूचे अवशेष असल्याचे दाखविले. त्यांनी बुध, शुक्र व मंगळ या ग्रहांचा विस्तृत अभ्यास केला आणि तारकायुग्मांचे वेध घेतले. बुध व शुक्र यांच्या निरीक्षणात्मक अभ्यासावरून त्यांनी पुढील निष्कर्ष काढला : हे दोन ग्रह ज्या त्वरेने स्वतःच्या अक्षाभोवती फिरतात, त्याच त्वरेने ते सूर्याभोवती फिरतात. अशा प्रकारे या ग्रहांची एक बाजू सूर्यासमोर असते. १९६७-६८ पर्यंत हे मत सर्वसाधारणपणे खरे मानले जात असे. मात्र नंतर प्रगत ⇨ रडार तंत्रे व अवकाश एषण्या यांमुळे या ग्रहांच्या अक्षीय व कक्षीय परिभ्रमणांची मूल्ये भिन्न असल्याचे लक्षात आले. तारकायुग्मांच्या निरीक्षणांद्वारे त्यांनी त्या ग्रहांचा परिभ्रमण काळ काढण्याचाही प्रयत्न केला होता.
स्क्यापारेल्ली यांनी एकूण सात वेळा प्रतियुतीच्या वेळी मंगळाचे निरीक्षण केले आणि मंगळाच्या अक्षाची दिशा निश्चित केली. शिवाय मंगळावर विलक्षण खुणा असल्याचे त्यांच्या लक्षात आले आणि या सूक्ष्म सरळ रेषांच्या गटांसारख्या खुणांना त्यांनी १८७७ मध्ये ‘ कॅनाली ’ हे नाव दिले. कॅनाली या इटालियन शब्दाचे इंग्रजीत ‘चॅनल्स’ ऐवजी ‘कॅनॉल्स’ ( कालवे ) असे चुकीचे भाषांतर झाले. यामुळे मंगळावर कालवे बांधू शकणारे प्रगत जीव असू शकतील, अशा अटकळी बांधण्यात आल्या. सदर कल्पना झटपट सर्वत्र पसरली व नवीन वाद पुढे आला. मात्र नंतर या अटकळी चुकीच्या ठरल्या. या रेषा म्हणजे तेथील विवरांच्या रांगा आहेत, असे मानतात. मंगळावर आढळणार्‍या विविध आविष्कारांना व बाबींना त्यांनी सुचविलेली नावे तशीच प्रचलित आहेत. त्यांनी मंगळाच्या पृष्ठभागाचे नकाशेही तयार केले होते.
सेवानिवृत्त झाल्यावर स्क्यापारेल्ली यांनी प्राचीन हिब्रू ( ज्यू ) व बॅबिलोनियन लोकांच्या ज्योतिषशास्त्राचा अभ्यास करून L‘astronamia l‘antico testament (१९०३) हे पुस्तक लिहिले. याचा ॲस्ट्रॉनॉमी इन द ओल्ड टेस्टामेंट हा इंग्रजी अनुवाद १९०५ मध्ये प्रसिद्ध झाला. त्यांना रॉयल ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीचे सुवर्ण पदक मिळाले होेते (१८७२).
स्क्यापारेल्ली यांची दृष्टी १८९० पासून अधू होऊ लागली होती व त्यामुळे त्यांचे ज्योतिषशास्त्रीय निरीक्षणाचे कार्य थांबले. अखेरीस ते पूर्णपणे अंध झाले.
स्क्यापारेल्ली यांचे मिलान येथे निधन झाले.
गोखले, मो. ना.; ठाकूर, अ. ना.