गोविंद : (९ फेब्रुवारी १८७४–२८ फेब्रुवारी १९२६). मराठी कवी. संपूर्ण नाव गोविंद त्र्यंबक दरेकर. जन्म नासिकचा. लहानपणीच तापामुळे कमरेखालील सर्व अंग लुळे पडून त्यांना कायमचे अपंगत्व आले; त्यामुळे त्यांचे शिक्षणही होऊ शकले नाही. कविता मात्र बालपणापासून करीत होते. आरंभी ते लावण्या लिहीत. ‘हौशिने करा मसि गेंद गेंद । घडवा हो बाजुबंद ।’ ही लावणी म्हणजे त्यांची पहिली उपलब्ध कविता. तथापि १९०० मध्ये नासिकमधील ‘मित्रमेळा’ ह्या तरुण क्रांतिकारकांच्या संघटनेशी आणि विशेषतः स्वातंत्र्यवीर सावरकरांशी निकटचे संबंध आल्यानंतर त्यांच्या कवितेला उत्कट राष्ट्रभक्तीची आणि तीव्र स्वातंत्र्याकांक्षेची दिशा गवसली. शिवाजी, तानाजी, रामदास ह्यांसारख्या ऐतिहासिक पराक्रमी पुरुषांवर आणि संतांवर त्यांनी लिहिलेल्या कविता तसेच ‘स्वातंत्र्याचा पाळणा’, ‘स्वातंत्र्यलक्ष्मीस्तव’, ‘भारतप्रशस्ति’ ह्यांसारख्या कविता ह्याच्या द्योतक आहेत. देशभक्तीने भारलेल्या त्यांच्या अनेक कविता ब्रिटिश सरकारने जप्त केल्या होत्या. ‘स्वातंत्र्यशाहीर’ म्हणून ते महाराष्ट्रात ख्याती पावले. ‘मुरली’ ‘वेदान्ताचा पराक्रम’, ‘गोविंदाचे करुणगान’ ह्यांसारख्या कवितांतून त्यांची अध्यात्मपरता प्रत्ययास येते. ‘टिळकांची भूपाळी’ आणि ‘सुंदर मी होणार’ ह्या त्यांच्या कविता विशेष ख्याती पावल्या. मृत्यूच्या थोडे दिवस आधी लिहिलेल्या ‘सुंदर मी होणार’ ह्या त्यांच्या सर्वोत्कृष्ट कवितेत ‘नव्या तनूचे आणि नव्या शक्तीचे’ पंख देणाऱ्या मृत्यूचे स्वागत केलेले आहे. अपंगत्वामुळे आलेल्या न्यूनत्वासाठीच नव्हे, तर ह्या जन्मातील कोणत्याच ‘जीर्णजुन्यास्तव’ न झुरता ‘नव्या अवतारासाठी’ मृत्यूकडे जाणाऱ्या एका मनाचा उदात्त व आत्मपर आविष्कार तीत आढळतो. कवि गोविंद यांची कविता (एकूण ५२ कविता) ह्या नावाने त्यांच्या कविता संगृहीत झालेल्या आहेत (१९३०). नासिक येथेच ते निधन पावले.
कुलकर्णी, अ. र.