कोरकू : ही मुंडा ऊर्फ कोलवंशी वन्य जमात महाराष्ट्र व मध्य प्रदेश राज्यांत आढळते. सातपुडा पर्वत हे या जमातीचे वसतिस्थान आहे. विदर्भ तसेच होशंगाबाद, निमाड, छिंदवाडा आणि बेतूल या जिल्ह्यांत ही जमात आढळते. कोरु याचा अर्थ माणूस, कोरकू याचा अर्थ माणसे असा होतो. कोरकू लोकांचे छोटा नागपूरच्या कोरवा जमातीशी पुष्कळ साम्य आहे. कोरकूंना अनेक मानवशास्त्रज्ञ कोल ऊर्फ मुंडा मानववंशाची एक शाखा समजतात. कोरकूंची सर्वांत मोठी शाखा मवासी या नावाने ओळखली जाते. मवासींची लढवय्येपणाबद्दल व
लूटमारी करण्याबद्दल ख्याती आहे. १९६१ च्या शिरगणतीप्रमाणे या जमातीची लोकसंख्या २,०४,५२४ असून महाराष्ट्र राज्यात यांची लोकसंख्या ५०,२७९ होती. अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाट तहशीलमध्ये यांची वस्ती प्रामुख्याने आढळते. कोरकूंची स्वतःच्या उत्पत्तीबद्दलची दंतकथा पुढीलप्रमाणे आहे : रावणाने सातपुडा पर्वतावर मनुष्यवस्ती नाही असे पाहिले, तेव्हा त्याने महादेवाला तिथे माणसांची वस्ती कर असे सांगितले. महादेवाने कागेश्वर नावाच्या कावळ्याला सातपुड्यावर तांबड्या मातीचे वारूळ आहे का, ते पाहून ये म्हणून सांगितले. कावळ्याला तसे वारूळ बेतूलजवळच्या सावलीगढ व भावरगढ या डोंगरात दिसले. महादेवाने तिथली मूठभर माती घेतली व तिच्यापासून नर-नारींच्या बाहुल्या केल्या. पण इंद्रदेवाचा घोडा तिथे आला व त्याने त्या प्रतिमा तुडवून मोडून टाकल्या. असे दोनदा झाले. मग महादेवाने कुत्रा केला व त्याच्यात जीव घातला व फिरून नर-नारींच्या प्रतिमा करून त्यांत जीव घातला.
त्या माणसाचे नाव मूला व बाईचे नाव मूलाई. हेच कोरकूंचे पूर्वज. कोरकूंची पूर्वी राजकोरकू म्हणून एक शाखा होती. परंतु त्यांच्या विद्यमान शाखा मवासी, बावरीया, रूमा व बोंदोया अशा आहेत. त्यांपैकी वीरवृत्तीमुळे मवासी सर्वांत श्रेष्ठ गणले जातात. बावरीयांची वस्ती बेतूल जिल्ह्यात आहे. रूमा अमरावती जिल्ह्यात आढळतात. बोंदोयांना भोवादाय व भोपा अशीही नावे आहेत. ते वर्धा जिल्ह्यात आढळतात. त्यांची गोत्रनावे देवकपद्धतीवर आधारलेली आहेत. अटकूटल, देवडा, भूरीरान, कसदा, जांबू, बनकू, ताखर वगैरे गोत्रे त्यांच्यात आढळतात. विवाह विषमगोत्रीय पद्धतीवर आधारला आहे. लग्नात मुलीचे देज द्यावे लागते.
कोरकूंच्या लग्नात बोरीच्या झाडाचे महत्त्व फार आहे. लग्न लागण्यापूर्वी नवरा मुलगा व त्याचे आईबाप बोरीच्या झाडाजवळ जातात. मग भुमका ऊर्फ पुजारी त्यांना दोर गुंडाळून त्या झाडाला बांधून टाकतो. मग एक कोंबडे मारून त्याचे रक्त झाडाच्या मुळाशी शिंपडतो आणि सूर्य व चंद्र यांची प्रार्थना करतो. सूर्य व चंद्र हे कोरकूंचे आद्य पूर्वज व देव आहेत, असे मानले जाते. मग सारे वऱ्हाडी त्या झाडाभोवती नाचतात व गातात. त्यानंतर वर वधूगृही जातो व तिथे लग्न लागते. लग्नात मेढीभोवती वधूवरांनी सात फेरे घालणे हाच मुख्य विधी असतो.
कोरकूंची स्वतंत्र भाषा आहे. त्यांच्या भाषेत देवाला म्हणजे चंद्र-सूर्य यांना गोमज म्हणतात. त्यांचा दुसरा मुख्य देव म्हणजे डोंगर देव व तिसरा देव मुतुआ. मुतुआ देव म्हणजे गाव सीमेवर असलेली दगडांची रास. त्याला प्रतिवर्षी डुक्कर बळी देतात.
कोरकूंचे पुजारी दोन प्रकारचे असतात. परिहार व भुमका. हा गावचा खराखुरा पुजारी असतो आणि गावातली सर्व धर्मकृत्ये तोच पार पाडतो.
त्यांच्यात मृतांना पुरतात. मृताच्या थडग्याला प्रथम जलांजली देतात. त्याला पितर-मिलोनी असे नाव आहे. पण अखेरचे श्राद्ध करतात त्याला सिडोली असे नाव आहे. सिडोली मृत्यू घडल्यापासून चार महिने ते चार वर्षांपर्यंत केव्हाही करतात. त्यावेळी तागाच्या झाडाला सात वेळा पांढऱ्या दोऱ्याचे वेढे देतात व दारूचा नैवैद्य दाखवितात. मग ते झाड कापून त्याची फांदी आणून त्याचा खांब करतात व त्यांच्यावर चंद्रसूर्याच्या आकृती कोरतात. त्याला मुंडा म्हणतात. त्यांच्यावर कोळी, माणसाचा कान व इतर आकृत्यादेखील चंद्रसूर्यांच्या खाली कोरतात. मृताच्या नावाने या खांबाची प्रतिष्ठापना करतात व गावभोजन देतात.
संदर्भ : Russel, R.V Hiralal Tribes and Castes of Central Provinces of India, 4 Vols., London, 1916.
भागवत, दुर्गा
“