कोमीनिअस, जॉन एमस : (२८ मार्च १५९२–४ नोव्हेंबर १६७०). चेकोस्लोव्हाकियातील प्रसिद्ध शिक्षणतज्ञ, परिवर्तनवादी व बिशप. मोरेव्हिया प्रांतामध्ये बहुतेक उहेर्स्के ब्रॉट इथे जन्मला. दारिद्र्यामुळे त्याचे शिक्षण उशिरा सुरू झाले. वयाच्या सोळाव्या वर्षी तो स्ट्रॅझनिस ह्या लॅटिन विद्यालयात गेला नंतर हेरबॉर्न व हायड्लबर्ग येथे त्याने पुढील शिक्षण घेतले. त्याच्या जीविताचे तीन प्रमुख टप्पे पडतात : १६१४ मध्ये दीक्षा घेतल्यानंतर १६१८ मध्ये तो फुलनेक येथे कुलमंत्री झाला. परंतु तीस वर्षांच्या युद्धामुळे त्यास काही दिवस अज्ञातवासात रहावे लागले. त्यानंतर त्याने द लॅबिरिंथ ऑफ द वर्ल्ड व पॅरडाइज ऑफ द हार्ट ही चेक भाषेत रूपकात्मक काव्ये लिहिली. पुढे मोरेव्हियन व बोहेमियन चर्चचा तो प्रमुख बिशप झाला. अखेरीस लेश्नो (लिसा) येथे लॅटिन शिकविण्यासाठी त्याने अध्यापकाचे कार्य अंगीकारले. कोमीनिअसच्या वेळी यूरोपात धार्मिक युद्धे व अंतर्गत कलह सर्वत्र चालू होते. त्यामुळे प्रथम काही दिवस त्यास निर्वासित म्हणून भटकावे लागले. त्यानंतर त्याने कुलमंत्री, बिशप व अध्यापक ह्या विविध पदांवर काम केले. त्यांतून मिळालेल्या अनुभवावरून त्याने शैक्षणिक क्षेत्रात मूलभूत सिद्धांत मांडले. त्याचे बहुतेक सिद्धांत त्याने आपल्या डायडॅक्टिक मॅग्ना (१६२८–३२) ह्या ग्रंथात विशद केलेले आहेत. त्याच्या मते सर्व शिक्षण लॅटिनऐवजी देशी भाषेतून द्यावे भाषा चर्चात्मक किंवा संभाषणात्मक पद्धतीने शिकविल्या जाव्यात विद्यार्थ्यास दररोजच्या जीवनातून दृष्टोत्पत्तीस येणाऱ्या वस्तूंच्या ओळखीद्वारे वा वस्तुपाठाद्वारे शिक्षण द्यावे आणि सर्वासाठी एकच शैक्षणिक पद्धती असावी. वरील पुस्तकात पुढे तो म्हणतो, ‘धार्मिक संकुचिततेमुळे सर्व जग विनाशाच्या उंबरठ्यावर उभे आहे. त्यातून त्यास वाचवावयाचे असेल, तर प्रत्येक मानवाची बुद्धी व विचारशक्ती जागृत केली पाहिजे. ज्ञानाची सर्व भांडारे सर्वांना खुली झाली पाहिजेत. सर्व उपलब्ध ज्ञान सर्वांनाच संपादन करणे शक्य होईल, अशी परिस्थिती निर्माण केली पाहिजे’. ह्या सिद्धांताला त्याने पॅनसॉफिझम असे नाव दिले. त्याच्या काळी वैज्ञानिक क्रांतीला सुरुवात झाली होती तसेच विज्ञानविचार व प्रस्थापित रूढ धर्मविचार यांतील विरोधही अधिकाधिक उग्र होत चालला होता. कोमीनिअसच्या मते सत्यज्ञान व वैज्ञानिक वा धार्मिक ज्ञान कधीही अहितकारक होणार नाही. धर्म व विज्ञान ह्यांमध्ये विरोध असावयाचे कारण नाही. मानवतेसंबंधी खरे प्रेम ज्ञानसंपादनामुळेच उत्पन्न होऊ शकेल व आंतरराष्ट्रीय संघर्ष टाळता येतील.
लहान मुलांना ज्ञानसंपादन सुलभ व्हावे, म्हणून सचित्र क्रमिक पुस्तके त्यांच्या हाती देण्याची कल्पना कोमीनिअसचीच आहे. ऑर्बिस सेंश्युॲलियम पिक्टस (१६२८) हे त्याचे पुस्तक कदाचित शिक्षणक्षेत्रातील अशा प्रकारचे पहिलेच पुस्तक असेल. त्याचे इंग्रजीत भाषांतर व्हिझिबल वर्ल्ड ह्या शीर्षकाखाली १९१० साली झाले. ह्याशिवाय मुलांच्या स्वभावाची ठेवण लक्षात घेऊनच त्यांच्या शिक्षणपद्धतीचे नियोजन झाले पाहिजे, शिक्षण अगदी बाल्यावस्थेपासून प्रौढावस्थेपर्यंत विविध संस्थांमधून मिळावे, अशा संस्थांचे वातावरण प्रेमळ असावे, कठोर शिस्तीचा जाच असू नये, प्रत्येकाच्या बौद्धिक क्षमतेनुसार शिक्षण मिळावे वगैरे गोष्टी त्याने प्रतिपादिल्या .
उपरिनिर्दिष्ट पुस्तकांव्यतिरिक्त त्यानेद गेट ऑफ लँग्वेजेस अन्‍लॉक्ड (इं. १६५९) आणिपॅनसॉफिक प्रोड्रोमस (१६६९) ही आणखी दोन पुस्तके लिहिली. त्याच्या २०० लहानमोठ्या लेखांचा एक समग्र ग्रंथ १८६७ साली प्रसिद्ध झाला. त्याच्या ग्रंथाचे इंग्रजी भाषांतरही झाले आहे. लायप्निट्स ह्या जर्मन तत्त्ववेत्त्यावर त्याचा पगडा होता. अखेरच्या दिवसांत तो ॲम्स्टरडॅम येथे जाऊन राहिला व तेथेच तो मरण पावला.
संदर्भ: Sadler, J.E. Comenius and the Concept of Universal Education, New York, 1966.
देशपांडे, सु. र.
“