कँडी, मेजर टॉमस : (१३ डिसेंबर १८०४—२६ फेब्रुवारी १८७७). एकोणिसाव्या शतकातील एक प्रसिद्ध इंग्रजी-मराठी कोशकार व शिक्षणतज्ञ. इंग्‍लंडमध्ये एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात जन्मला.
त्याने मॅग्डेलेन कॉलेज (ऑक्सफर्ड विद्यापीठ) येथे शिक्षण घेतले. त्याने भारतीय भाषाचे अभ्यासपूर्वक ज्ञान संपादन केल्यामुळे त्याची ईस्ट इंडिया कंपनीतील पायदळात दुभाषी व क्वार्टर मास्टर ह्या पदांवर १८२२ मध्ये शिफारस करण्यात आली. त्याने भारतातील ब्रिटिश लष्करात लेफ्टनंट, कॅप्टन व मेजर ह्या हुद्यांवर काम केले, तथा पि त्याच्याकडे दुभाषाचेच प्रमुख काम असे. पुढे मोल्सवर्थने त्यास आपल्या इंग्रजी-मराठी कोश कामासाठी साहाय्यक म्हणून घेतले. दरम्यान मोल्सवर्थ इंग्‍लंडला गेल्यामुळे हे काम लांबणीवर पडले. ह्यावेळी कँडीने सरकारी नियमावलीतील मराठी भाषांतरातील काही चुका दुरुस्त केल्या. तेव्हा सरकारने हिंदु कॉलेज व दक्षिणेकडील सरकारी शाळा यांचा सुपरिटेंडेंट म्हणून १८३५ मध्ये त्याची नेमणूक केली. त्याने अपूर्ण राहिलेल्या इंग्रजी-मराठी कोशाचे काम स्वीकारले आणि परिश्रम घेऊन सहा-सात वर्षांत (१८४० ते ४७) पूर्ण केले. ह्या कामी त्यास पुण्याच्या पाठशाळेतील अनेक विद्वान पंडितांचे साहाय्य मिळाले कारण त्याच्याकडे १८३७ मध्येच पुणे पाठशाळेच्या मुख्याध्यापकाचे कामही आले होते. कोशाच्या कामानंतर त्याने आपले सर्व लक्ष मराठी पाठ्यपुस्तके व इंग्रजी ग्रंथांचे सुगम भाषांतर ह्यांवर केंद्रित केले. ह्याशिवाय इतरांनी केलेल्या भाषांतरात तो दुरुस्त्या व सुधारणा करी. सुबोध, सुटसुटीत व सुसूत्र भाषेवर त्याचा कटाक्ष असे. अशा प्रकारे नीतिज्ञानाची परिभाषा (१८४८), द इंडियन पीनल कोड (१८६०), न्यू पीनल कोड इ. अनुवादित मराठी पुस्तके त्याने प्रसिद्ध केली. ह्यांशिवाय विद्यार्थ्यांना उपयुक्त ठरतील अशी नीतिबोधकथा (१८३१), नवीन लिपिधारा, विरामचिन्हांची परिभाषा (१८५०), वाचनपाठमाला (१८५०), भाषणसांप्रदायिक वाक्ये (१८५८), हिंदुस्थानचे वर्णन (१८६०), इ. पुस्तके त्याने लिहिली. इसापनीतिकथा, हिंदुस्थानचा इतिहास, बाळमित्र, हिंदुस्थानातील इंग्‍लिशांच्या राज्याचा इतिहास वगैरे अनेक भाषांतरित पुस्तके त्याने तपासली व त्यांत भाषेच्या दृष्टीने अनेक मौलिक दुरुस्त्या व सुधारणा केल्या. पाठ्यपुस्तकांबाबतचे त्याचे धोरण समंजस व तत्कालीन शिक्षणास पोषक होते. त्याने केलेल्या व सुचविलेल्या पाठापुस्तकांबाबतच्या सुधारणा विधायक आहेत. त्याच्या ह्या कार्यामुळे पुढे त्यास पूना कॉलेजचे प्राचार्यपद देण्यात आले (१८५१–५७). १८६७ मध्ये काही दिवस तो डेक्कन कॉलेज मध्ये प्राध्यापकही होता. अखेरच्या दिवसांत ब्रिटिश सरकारच्या प्रमुख भाषांतर कर्त्याचे कामही त्याच्या कडे सोपविण्यात आले होते.
कँडीने जवळजवळ तीसबत्तीस वर्षे मराठी भाषेची सेवा केली. मराठी भाषेस आधुनिक वळण लावण्यात त्याचा फार मोठा वाटा आहे. आधुनिक मराठीच्या ग्रांथिक शैलीवर त्याची फार मोठी छाप आहे. शाळा खात्याशी व दक्षिणा प्राइझ कमिटीशी कँडीचा अधिकारी या नात्याने संबंध होता. ग्रंथपरीक्षण, मुद्रणालय व भाषांतर या संबंधीही तो प्रमुख होता. मराठी कोशरचना व व्याकरण तयार करण्यात त्याचा हात होता. मराठी पाठ्यपुस्तके तयार करून घेणे, ग्रंथांच्या नवीन आवृत्त्या तयार करणे इ. कामेही सरकारने त्याच्याकडेच सोपविली होती. अव्वल इंग्रजीच्या आरंभ काळात वाक्यरचनेतील शैथिल्य व अनियमितपणा काढून तिला बंदिस्तपणा आणण्याचे श्रेय कँडीसच द्यावे लागेल. मराठी भाषेत विरामचिन्हे वापरण्याची पद्धती प्रथम कँडीनेच सुरू केली. मराठी भाषेच्या दृष्टीने इंग्रजी-मराठी कोश हे त्याचे चिरंतन कार्य होय. तो भारतात माल्कमपेठ येथे वयाच्या त्र्याहत्तराव्या वर्षी मरण पावला.
देशपांडे, सु. र.
“