कोकणी भाषा

कोकणी भाषा : कोकण प्रदेशात अनेक संस्कृतोद्‍भव बोली बोलल्या जातात. त्या सर्वांना ‘कोकणी’ ही सामान्य संज्ञा वापरण्यात येते पण त्यांतील काही बोली भाषिक दृष्टीने एकमेकींपासून इतक्या भिन्न आहेत, की त्यांचा एकाच समूहात अंतर्भाव करणे चुकीचे ठरते.

इतर कोणताही निकष न लावता असे म्हणता येईल, की ज्या बोलींत मराठीतील पुल्लिंगी एकवचनी आ या प्रत्ययाऐवजी ओ येतो (म. घोडा, काळा को. घोडो, काळो) पण त्याचबरोबर ला या शब्दयोगी अव्ययाला समानार्थक असा का किंवा क् हा प्रत्यय लागतो (तूं-तुका, मी-माका, घोडो-घोड्याक् इ.), त्या बोली कोकणी. पहिले लक्षण गुजरातीलाही लागू पडते, पण दुसरे फक्त कोकणीला. कोकणीचे आणखीही एक लक्षण आहे. ते म्हणजे इ किंवा उ कोणत्याही स्वरानंतर आल्यास त्यांचे स्वरत्व नाहीसे होते (म.घेईन, घेऊन, भाऊ को. घेयन,घेवन, भाव्).

या तत्त्वानुसार पाहिले, तर गोव्याच्या उत्तरेला असलेल्या दक्षिण रत्नागिरीच्या (मालवण,वेंगुर्ला, कुडाळ, सावंतवाडी) बोलींपासून केरळपर्यंत कोकणीचे विस्तारक्षेत्र आहे. या बोलींचे भाषिक वैशिष्ट्यांनुसार तीन भाग पाडता येतात : (१) गोव्याच्या उत्तरेकडील मराठीशी संपर्क असलेली व तिने प्रभावित झालेली ‘उत्तर कोकणी’ (२) पोर्तुगीज प्रभुत्वाखाली चारशे वर्षे असलेली गोव्याची ‘मध्य कोकणी’ आणि (३) कन्नड व मलयाळम् या भाषांनी वेढलेली अगदी खालची ‘दक्षिण कोकणी’.

परस्पर आकलनाची कसोटी लावली, तर उत्तर कोकणी ही मराठीला अतिशय जवळची ठरते. या व सांस्कृतिक संबंधाच्या दृष्टीने तिला मराठीची पोटभाषा म्हणणे योग्य ठरेल. याउलट मध्य व दक्षिण कोकणी यांचा अंतर्भाव मात्र ‘कोकणी’ या स्वतंत्र भाषावाचक संज्ञेत करता येईल. स्थलभेद व वर्गभेद यांच्या दृष्टीने कोकणीच्या सहा महत्त्वाच्या प्रातिनिधिक बोली मानता येतात : (१) गोव्याच्या उच्चवर्णीय हिंदूंची (२) गोव्याच्या गावडे वगैरे जातींची (३) कर्नाटक किंवा चित्रापूर सारस्वतांची (४) उत्तर कर्नाटकातील ख्रिश्चनांची (५) गौड सारस्वतांची आणि (६) मंगलोर आणि दक्षिण कर्नाटकच्या ख्रिश्चनांची.

पुढे दिलेले वर्णन हे सामान्य स्वरूपाचे असून त्यात वरील भाषांची काही महत्त्वाची वैशिष्ट्ये दिलेली आहेत.

ध्वनिविचार : कोकणीची ध्वनिव्यवस्था पुढीलप्रमाणे आहे :

स्वर : अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, एः, ओ, ओः, ऑ.

(खुलासा : एः= दीर्घ ए, ओः = दीर्घ ओ, ऑ = ऱ्हस्व विवृत ओ. अ शिवाय सर्व स्वर अनुनासिक असू शकतात).

रूपविचार : पुढील वर्णन बहुतांशी वर उल्लेख केलेल्या सहा बोलींतील पहिल्या बोलीवर आधारलेले आहे. यात प्रामुख्याने नाम व क्रियापद यांचा विचार केला आहे.

नाम : नामांची विभागणी पुल्लिंग, स्त्रीलिंग व नपुंसकलिंग अशी तीन लिंगांत आणि एकवचन व अनेकवचन या दोन वचनांत होते. पुल्लिंगी नामे व्यंजनान्त व आ-ई-ऊ-ऐ-ओ-कारान्त, स्त्रीलिंगी नामे व्यंजनान्त आणि आ-ई-ऊ-ऐ-कारान्त आणि नपुंसकलिंगी नामे व्यंजनान्त व (आ-ई-ऊ-) ई-ऊं-एं-कारान्त असू शकतात.

नामांचे अनेकवचन व सामान्यरूपे ही मराठीशी पुष्कळच मिळतीजुळती आहेत. मराठी आ या प्रत्ययाऐवजी कोकणीत ओ येतो व नपुंसकलिंगी अनेकवचनी अं या प्रत्ययाऐवजी आं येतो.

सर्वनाम : सर्वनामांची रूपे पुढीलप्रमाणे असून सामान्यरूपे कंसात दिली आहेत.