पान : पान हे अनेक वनस्पतींचे सर्वांत सहज दिसणारे, खोडावरचे, महत्त्वाचे, सपाट व बाजूचे (पार्श्विक) उपांग होय. वैदिक वाङ्मयात ‘पर्ण’ ही संज्ञा वनस्पतींच्या एका अवयवास (पानास) वापरलेली आहे. तसेच ही संज्ञा एका यज्ञीय वृक्षाला (पलाश) उद्देशून वापरली आहे. पानांतील हिरवे द्रव्य (हरितद्रव्य) व त्यांची बहुधा मोठी असलेली संख्या यांमुळे वनस्पती किंवा जंगल अथवा शेत यांसारखे वनस्पतींचे समूह यांचे स्वरूप दुरूनही सहज कळते. सर्वच पाने (पर्णसंभार) हिरवी, लालसर, पिवळी किंवा झडलेली असताना एखाद्या वनस्पतीचे किंवा वनश्रीचे दृश्य निरनिराळे दिसते. पाने व खोड यांचे कलिकावस्थेत व नंतर निकटचे संबंध ध्यानात घेऊन त्या दोन्हींना मिळून प्ररोह म्हणतात आणि त्याचा उगम बीजी वनस्पतीत [→ वनस्पती, बीजी विभाग ] बी रुजताना त्यातील आदिकोरकापासून (अंकुराच्या वर वाढणाऱ्या भागापासून) होतो [→ अंकुरण ]. खोडावरची शेंड्याची ⇨कळी (अग्रस्थ कोरक) जसजशी वाढते तसतशी तीतून चिमुकली पाने व खोड हळूहळू साकार होतात सर्वांत कोवळे भाग शेंड्याजवळ व जून भाग क्रमाने खाली तळाकडे याप्रमाणे अग्रवर्धी अनुक्रम दिसतो. गाजर, मुळा व बीट यांच्या मुळांवर दिसणारी पाने वस्तुतः मुळांच्या टोकावर असलेल्या संक्षिप्त खोडावरच आलेली असून प्रत्यक्ष मुळांवर पाने (कोरक) कधीही येत नाहीत (अपवाद – रताळे वगैरे). ती खोडावर विशिष्ट जागी (पेऱ्यांवर) विशिष्ट पद्धतीनुसार मांडलेली असतात [→ पर्णविन्यास ]. खोडाशी पानाने केलेल्या वरच्या कोनास बगल (कक्ष किंवा कक्षा) व त्यात आढळणाऱ्या कळीस (कोरक किंवा मुकुल) बगलेतील (कक्षास्थ किंवा कक्षस्थ) कळी म्हणतात. पान बहुधा सपाट व पातळ असून त्यातील कठीण शिरांच्या विशिष्ट मांडणीमुळे त्याला आधार प्राप्त होऊन योग्य प्रकारे व प्रमाणात प्रकाश उपलब्ध व्हावा अशा स्थितीत ते खोडावर राहते. प्रकाशाच्या सान्निध्यात अन्ननिर्मिती करणे [→ प्रकाशसंश्लेषण] व नेहमी वनस्पतीतील वाजवीपेक्षा अधिक असलेला पाण्याचा अंश वाफेच्या रूपाने बाहेर टाकणे आणि गरजेप्रमाणे त्यावरील अतिलहान छिद्रातून म्हणजे ⇨त्वग्रंध्रांद्वारे ऑक्सिजन आत घेऊन कार्बन डाय-ऑक्साइड बाहेर टाकणे
[→ श्वसन, वनस्पतींचे ] इ. प्रक्रिया पानांच्याद्वारे चालतात व त्यांना अनुकूल अशी त्यांची अंतर्बाह्य संरचना, आकार व आकारमान असते. पानांचा उगम व विकास खोडावर (आ. १) किंवा फांदीवर शेंड्याकडे अतिसूक्ष्म आणि सतत विभाजन होत असलेल्या कोशिकांच्या समूहांच्या [→ विभज्या] बाह्यस्तरावर (त्वचाजनक) प्रथम लहान उंचवटे बनून (आद्यपर्णे) होतो व पुढे त्यात मधली ऊतके (समान रचना आणि कार्य असलेल्या कोशिकांचे–पेशींचे–समूह) व शेवटी वाहक कोशिका किंवा वाहिन्या बनून ते पूर्ण बनते.
यामध्ये बहुधा पानाच्या टोकाचा भाग प्रथम पूर्ण होऊन नंतर मध्यभाग व शेवटी तळचा भाग पूर्ण होतो. याउलट क्रम काही नेचांत आढळतो. खोड व मूळ यांच्या विकासाशी तुलना केली असता पानांची वाढ सतत होणारी नसून पान हे फारच मर्यादित वाढीचे पार्श्विक उपांग होय, असे मानतात. काही ⇨शेवले व ⇨शेवाळी यांसारख्या साध्या वनस्पतींना पानासारखी व थोडीफार तशीच कार्ये करणारी उपांगे असतात तथापि ती अत्यंत साधी असल्याने खरी पाने वाहिनीवंत (द्रव पदार्थ वाहून नेणार्‍या घटकांनी युक्त असलेल्या) वनस्पतींत (बीजुकधारी पिढीवर) आढळणारीच होत.
भाग : पानाचे मुख्यतः तीन भाग असतात : (१) खोडावर पेऱ्याशी सांधणारा भाग तो पर्णतल, (२) हिरवा, बहुधा सपाट व पसरट भाग ते पाते आणि (३) या दोन्हींना जोडणारा लांबट व कठीण भाग तो देठ (वृंत) (आ.२).
पात्याचे टोक (पर्णाग्र) आणि कडा (पर्णधारा) यांत विविधता असते. पात्यात एक मध्यशीर व तिच्या बाजूंस अनेक उपशिरा अथवा त्यात अनेक मध्यशिरा असतात. कधीकधी देठाचा तळभाग फुगीर असून पानाच्या हालचालीस मदत करतो [→ लाजाळू], तेव्हा त्यास पुलवृंत म्हणतात कधी हा तळभाग पसरट व लांब असून तो खोडास अंशतः किंवा पूर्णतः वेढून टाकतो त्यास आवरक म्हणतात [ आ. २ (आ) बांबू→ केळ ताड गवते इ.] व याचा खोडास व पानास आधार मिळतो याच्य वरच्या टोकास पात्याजवळ पातळ पापुद्य्रासारखे किंवा केसाळ लहान उपांग असते, त्यास जिव्हिका (लहान जिभेसारखे) आणि पानास जिव्हिकावंत म्हणतात.
पर्णतलाजवळ कधी देठाच्या प्रत्येक बाजूस एक याप्रमाणे तर कधी फक्त एक असे लहान हिरवट खवल्यासारखे उपांग असते, त्यास उपपर्ण म्हणतात. हे नसल्यास पानास अनुपपर्ण व असल्यास सोपपर्ण म्हणतात जास्वंदाच्या पानास (आ. २ अ) बाजूस दोन साधी सुटी (मुख्त पार्श्विक) लहान उपपर्णे असतात. पानासारख्या हिरव्या उपपर्णास पर्णसम [→ वाटाणा लाख–२] म्हणतात (आ. ३). गुलाबाच्या देठाच्या तळाशी दोन्ही बाजूंस एकेक उपपर्ण चिकटून वाढलेले (वृंतलग्न) असते. कॉफी व राईकुडा यांच्या दोन समोरासमोर असलेल्या पानांची उपपर्णे बाजूस जुळून (अंतरावृंतीय) वाढ़तात. डिकेमालीच्या पानांच्या बगलेत एकच उपपर्ण (अंतवृंती) दिसते परंतु ते दोन्ही जुळून बनलेले असते. बोर व बाभूळ यांची उपपर्णे काटेरी (कंटक) असतात. वड, पिंपळ, फणस इत्यादींचे अग्रस्थ कोरक मोठ्या खवल्यांनी संरक्षिलेले असते व ते खवले उपपर्णेच होत. ⇨चोपचिनीची उपपर्णे ही आधारावर चढण्यास उपयुक्त (प्रतानरूप) असे तणावे असतात. पॉलिगोनम व चुका यांच्या पानांच्या तळाशी खोडाभोवती नळीसारखे (नलिकाकृती) उपपर्ण असते. देठ असलेल्या पानास (उदा., जास्वंद, आ. २ अ) सवृंत, नसलेल्यास (उदा., बांबू, आ. २ आ) अवृंत म्हणतात फार लहान देठ असल्यास अल्पवृंत (उदा., सुई) म्हणतात.
कमळ आणि एरंड यांच्या पात्यास मागील बाजूस देठ चिकटलेला असतो (आ. ४) म्हणून त्यास छत्राकृती म्हणतात. लिंबू, पपनस इत्यादींच्या पानांच्या देठास दोन्ही बाजूंस पात्यासारखा (पंखासारखा) पसरट भाग असतो त्या देठास सपक्ष म्हणतात. ऑस्ट्रेलियातील एका बाभळीच्या जातीत देठाचे संपूर्णपणे पात्यात रूपांतर झालेले असते. कारण खरे व अनेक दलकांचे पाते लवकर गळून पडते (शीघ्रपाती) म्हणून त्यास वृंतपर्ण म्हणतात. बाष्पोच्छ्वास (वाफेच्या रूपात पाणी बाहेर टाकणे) कमी करून प्रकाशसंश्लेषण चालू ठेवण्यास हे रूपांतर खोडास समांतर राहते. देठाच्या अभावी कधीकधी पात्याचा तळभाग खोडाभोवती अंशतः किंवा पूर्णतः वेढून राहतो, त्यास अनुक्रमे सकर्णिक किंवा संवेष्टी (उदा., सदमंदी) म्हणतात. पाते खोडास पूर्णपणे वेढून टाकते व खोड जणू पात्यातून आरपार गेल्यासारखे दिसते, तेव्हा त्यास परिवेष्टी म्हणतात (उदा., शिया, सालीट व कोरफडीची एक जाती).
पाते हा पानाचा प्रमुख क्रियाशील भाग असून त्यामध्ये पाणी, लवणे किंवा तयार झालेला अन्नरस यांची ने-आण करणार्‍या शिरा (वाहक कोशिक व वाहिन्या असलेली ऊतके) बहुधा स्पष्ट दिसतात त्यांच्या विविध प्रकारच्या मांडणीस ‘सिराविन्यास’ म्हणतात (आ. ५). पात्यात त्याच्या तळापासून एक अथवा अनेक प्रमुख शिरा निघून पुढे त्यांच्यापासून अनेक लहानमोठ्या उपशिरा निघतात व त्या सर्वांचे मिळून जाळे बनते, त्यास जाळीदार सिराविन्यास म्हणतात. उपशिरांचे दाट जाळे न बनता प्रमुख शिरा किंवा उपशिरा समांतर राहतात, त्यास समांतर सिराविन्यास म्हणतात जाळीदार प्रकार व्दिदलिकित वनस्पतींत व समांतर प्रकार एकदलिकित वनस्पतींत बहुतांशी आढळतो. या दोन्ही प्रकारांत प्रमुख शीर एक (उदा., आंबा, केळ) किंवा अनेक (उदा., एरंड, ताड) असल्यास त्यास अनुक्रमे एकसिराल व बहुसिराल असे म्हणतात बहुसिराल प्रकारात सर्व प्रमुख शिरा टोकाकडे जुळतात (उदा., कारंदा, गवते) अथवा परस्परांपासून दूरच राहतात (उदा., एरंड, ताड) व या उपप्रकारांस अनुक्रमे अभिमुख व परामुख म्हणतात. अनेक ⇨नेचांच्या व गिंकोच्या [→ गिंकोएलीझ] पानात उपशिरा प्रत्येकी पुनःपुन्हा व्दिभागलेल्या असल्याने याला व्दिशाखी सिराविन्यास म्हणतात. एकसिराल सिराविन्यास पिसासारखा दिसत असल्याने त्याला पिच्छाकृती व बहुसिरालास हातासारखा दिसत असल्याने हस्ताकृती म्हणतात. पानाचे
पाते कमीजास्त प्रमाणात निसर्गतःच विभागलेले (खंडित) आढळते. ते पूर्णपणे विभागल्याने त्याचे स्वतंत्र खंड (दल, दलक) झाल्यास मध्यशिरेवर अनेक पाती दिसतात म्हणून याला संयुक्त पान (पर्ण) (उदा., गुलाब, बेल इ.) व तसे नसून पाते अंशतः विभागलेले असल्यास किंवा अखंडित असल्यास त्यास साधे पान म्हणतात.
पानांचा (पात्यांचा) आकार, कडा, टोके इत्यादी : पाने आकारमानाने अत्यंत लहानापासून (उदा., दुधी, नायटी, सिलाजिनेला इ.) ते अत्यंत मोठ्यापर्यंत (उदा., केळ, माड, वृक्षी नेचे इ.) असतात परंतु त्यांच्या आकारांत फार भिन्नता आढळते ही विविधता त्यांची रूपरेखा, घारा, टोके व छेदन (खंड पडणे) यांतील प्रकारावर अवलंबून असते. पर्णधारांचा विचार केला (आ. ६), तर ती अखंड (उदा., वड, पिंपळ इ.) दातेरी पण दात टोकाकडे वळलेले म्हणून दंतुर (उदा., निंब, जास्वंद) बाहेर टोके असलेले दात म्हणून प्रदंतुर (उदा., लाल कमळ, कलिंगड इ.) बोथट दात म्हणून स्थूलदंतुर (उदा., पानफुटी, ब्राह्मी) किंवा काटेरी म्हणून कंटकित (उदा., घायपात, काटेधोतरा) पाण्यावरच्या लाटांप्रमाणे तरंगित (उदा., हिरवा अशोक) लहानमोठे उंचवटे व खाचा असल्याने नतोन्नत (उदा., ओक) अशी विविध असते.
⇨कांचनाच्या पात्याप्रमाणे दोन अपूर्ण खंड झाल्याने ते द्विखंडित व
⇨कृष्णकमळाच्या एका जातीच्या पानाचे तीन अपूर्ण खंड पडल्याने ते त्रिखंडित असते. वर निर्देश केलेल्या पिसासारख्या सिराविन्यासाचे पाते मध्यशिरेकडे साधारण निम्म्यापर्यंत खंडित असल्यास अल्पपिच्छाकृती
[→ शेवंती] त्यापेक्षा अधिक खंडित असल्यास अर्धपिच्छाकृती [→ मूळा] व मध्य शिरेच्या साधारण जवळपास विभागणी गेल्यास अपूर्ण पिच्छाकृती [→ झेंडू] म्हणतात. याच पद्धतीने हस्ताकृती सिराविन्यासाचे पाते अल्पहस्ताकृती [→ एरंड], अर्धहस्ताकृती [→ भद्रदंती] व अपूर्ण हस्ताकृती [→ गारवेल] खंडित असते. यांखेरीज पक्षिपदाकृती, वीणाकृती, पश्चदंती व कंकतिक (फणीसारखे) हे पात्याच्या खंडनाचे विशेष प्रकार आढळतात (आ. ७). यांच्या आकृती अनुक्रमे पक्ष्याच्या पायाप्रमाणे वीणेप्रमाणे (उदा., मोहरी), तळाकडे वळलेल्या रुंद दात्यांचे [→ दुधळ] व फणीच्या दात्यांप्रमाणे [→ कामलता] असतात.
पानांची टोके : (पर्णाग्रे). ही विविध प्रकारांची असतात (आ. ६ व ८). विशालकोनी–बोथट व गोलसर टोकाचे
[→ वड] लघुकोनी
प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत : (१) सूच्याकृती : सुईप्रमाणे लांब, टोकदार परंतु धारा असलेले (उदा., पाइन, ॲरॉकॅरिया) (२) रेखाकृती : अत्यंत अरुंद, लांब व दोन्ही धारा समांतर असलेले (उदा., गवत, झेफीर लिली) (३) कुंतसम : मध्ये रुंद, पण टोकाकडे निमुळते होत गेलेले व तळाकडे थोडे अरुंद, भाल्यासारखे (उदा., बांबू, कण्हेर) (४) दीर्घवृत्ताकृती : वरच्याप्रमाणे परंतु दोन्ही टोकांस अरुंद (उदा., बकुळ, जांभूळ इ.) (५) आयत : दोन्ही टोकांस गोलसर व धारा समांतर, तथापि सर्वत्र सारख्या रुंदीचे (उदा., पेरू, केळी इ.) (६) अंडाकृती : तळाशी गोलसर व टोकाकडे निरुंद (उदा., जास्वंद, पारिजातक इ.) (७) व्यस्त अंडाकृती : वर वर्णन केल्याप्रमाणे पण त्याच्या उलट आकृतीचे (उदा., फणस) (८) हृदयाकृती : तळाशी खाच असून शेंड्याकडे टोकदार (उदा., चक्रभेंडी, गुळवेल इ.) (९) व्यस्त हृदयाकृती : हृदयाकृतीच्या उलट (उदा., आंबुटी इ.) (१०) वृक्काकृती : मूत्रपिंडाकृती किंवा काजूच्या बीजाप्रमाणे तळास उथळ खाच व टोकास कमानदार (उदा., ब्राह्मी) (११) शराकृती : तळाशी बाणाच्या टोकाप्रमाणे व टोकास अरुंद (उदा., अळू) (१२) प्रशाराकृती : वरीलप्रमाणे परंतु तळाजवळची दोन टोके बाहेर वळलेली (उदा., हरणखुरी) (१३) तिर्यक् : पात्याच्या मध्यशिरेच्या दोन बाजूंचे अर्ध सारखे नसणारे (असमात्र उदा., कडूनिंबांचे दल, बिगोनिया) (१४) अर्धचंद्राकृती : पात्याची रूपरेखा अर्ध्या वर्तुळाप्रमाणे (उदा., कृष्णकमळाची एक जात, राजहंस नेचा) (१५) चमसाकृती : पात्याचे टोक गोल व तळाकडे निरुंद असा चमच्याप्रमाणे आकार (उदा., डेझी).
संयुक्त पाने : साधे पान व संयुक्त पान यांतील फरकाचा वर उल्लेख आहे, तसेच अपूर्ण पिच्छाकृती व अपूर्ण हस्ताकृती पानाबद्दलही स्पष्टीकरण केले आहे. पात्याच्या अपूर्ण विभागणीनंतरची अवस्था म्हणजे साध्याचे संयुक्तात रूपांतर होय. एकसिराल सिराविन्यास असलेल्या पात्याची पूर्ण विभागणी झाल्यास पिसासारख्या (पिच्छाकृती) दिसणार्‍या संयुक्त पानाची संरचना बनते तसेच बहुसिराल सिराविन्यास असलेल्या पात्याची पूर्ण विभागणी होऊन हस्ताकृती संयुक्त पान बनते (आ. १०). यांच्या विभागांना (प्रत्येक साध्या पानाप्रमाणे दिसणाऱ्याना) दल म्हणतात. उदा., गुलाबाच्या संयुक्त पानास पाच दले व बेलाच्या संयुक्त पानास तीन दले असतात. पर्णात अनेक दले असल्यास फांदीचा भास होतो परंतु फांदीच्या टोकास व प्रत्येक पानाच्या बगलेत कोरक असते तसे संयुक्त पानांत आढळत नाही. शिवाय संयुक्त पानाच्या बगलेत कोरक असते तसे फांदीच्या बगलेत फार क्वचित दिसते. पिच्छाकृती संयुक्त पानाच्या टोकास दल असल्यास एकूण दलांची संख्या विषम होते म्हणून त्यास विषमदली पिच्छाकृती [→ गुलाब निंब इ.] व टोकास दल नसल्यास समदली पिच्छाकृती [→ टाकळा तरवड] म्हणतात. कधी दलेही संयुक्त पानासारखी पिच्छाकृती खंडित असतात [→ गुलमोहर] अशा संयुक्त पानास द्विगुण पिच्छाकृती म्हणतात व दलाच्या विभागून बनलेल्या भागास दलक म्हणतात येथे पात्याची विभागणी (खंडन) दोनदा झालेली असते. शेवग्याच्या पानाची या पद्धतीने तीनदा विभागणी झालेली असते, म्हणजेच दलकेही पुन्हा पिच्छाकृती विभागलेली असतात म्हणून शेवग्याचे संयुक्त पान त्रिगुण पिच्छाकृती असते. हस्ताकृती संयुक्त पानांना दलांच्या संख्येवरून द्विदली [→ अंजन–२ हिंगण], त्रिदली [→ बेल आंबुटी इ.], चतुर्दली (उदा., मार्सिलिया), पंचदली
[→ सावर, लाल गोरखचिंच इ.] असे म्हणतात. ⇨ लिंबू व पपनसाच्या पानास सपक्ष देठ व पाते यांमध्ये सांधा असल्याने त्यास एकदली संयुक्त पान म्हणतात.
समात्रता : पानाचे पाते झाडावर बहुधा अशा रीतीने आधारलेले असते की, त्याचा पृष्ठभाग जास्तीत जास्त प्रकाश मिळण्याच्या दृष्टीने जमिनीशी समांतर (खोड किंवा फांदीशी काटकोनात) राहतो एक बाजू प्रकाशित (प्रकाशसंमुख) राहते व उलट बाजू प्रकाशविन्मुख (जमिनीकडे वळलेली) असते त्यांच्या संरचनेत [→ शारीर, वनस्पतींचे] व बाह्य स्वरूपात त्याच्या दोन्ही बाजू (अनुक्रमे पृष्ठीन व मुखीन) फरक दर्शवितात त्याची ‘समात्रता’ द्विपार्श्व आहे असे म्हणतात. काही पाती (उदा., जखमी, आयरिस, बेलमकँदा इ.) खोडाशी समांतर (उभी) राहून तीव्र प्रकाशाचे उभे किरण धारांवर घेतात, त्यामुळे अशा पात्यांची दोन्ही पृष्ठे फरक दर्शवीत नाहीत त्यांना ‘समद्विपृष्ठी’ म्हणतात. वृंतपर्णे किंवा फड्या निवडुंगाची पर्णकांडे (खोडे) अशीच राहून तीव्र प्रकाश व उष्णात (व त्यामुळे होणारा अधिक बाष्पोच्छ्वास) यांपासून स्वसंरक्षण करतात ती एक अनुयोजना असते. हे लक्षण काही ⇨ मरुवनस्पतींचे वैशिष्ट्य मानतात. कांदा व लसूण यांची पाती अशीच जमिनीशी काटकोनात वाढतात, मात्र ती चितीय असून संरचनेत (सामान्य खोडाप्रमाणे) ‘अरसमात्र’ असतात, म्हणजेच त्यांच्या केंद्रातून जाणारी उभी पातळी त्यांचे दोन समान अर्ध करते. अशा पानांना ‘शलाकाकृती’ म्हणतात हा प्रकारसुद्धा प्रकाशग्रहणास सोयीचा असतो.
पर्णभेद : सर्वसाधारणतः पानांचे विशिष्ट आकार व आकारमान प्रत्येक जातीत निश्चित (आणि म्हणून वर्गीकरणाच्या दृष्टीने थोडेफार महत्त्वाचे) असे असले, तरी कधीकधी एकाच वनस्पतीवरच्या पानांत भेद आढळतात यांत दोन प्रकार आहेत. वनस्पतीचा काही भाग पाण्यात व उरलेला भाग हवेत वाढल्याने भिन्न परिस्थितिसापेक्ष पाण्यातील पाने व हवेतील पाने पात्याच्या अंतर्बाह्य संरचनेत फरक दर्शवितात. उदा., कार्डेथ्रीआ, ⇨ शिंगाडा, सॅजिटॅरिया (आ. ११) याला विषमपर्णत्व म्हणतात परंतु केव्हा हवेत वाढणाऱ्या खोडावर भिन्न स्वरूपाची पाने असतात (उदा., एल्म, फणस इ.) व याला भिन्नपर्णत्व म्हणतात. केव्हा तर खोडावरची काही पाने (प्रारंभिक) नंतर आलेल्याहून भिन्न असतात (भिन्नपर्णत्व) या तिसऱ्या प्रकारात जातीच्या विकासाचे ‘पुनरावर्तन’ कधीकधी असू शकते [→ क्रमविकास] उदा., गोकर्णाचे लहानसे रोप, ⇨पाइन इत्यादी.
पानाच्या संरचनेत आढळणारी काही ऊतके मुळात आणि खोडात आढळणाऱ्या ऊतकासारखी असली, तरी त्यांची मांडणी भिन्न व त्यांच्या कार्यास सोयीची असते. पानांना असमान अवयव असे या अर्थाने म्हटले जाते.
[→ ऊतके, वनस्पतींतील शारीर, वनस्पतींचे].
एकमेकांवर न येतील अशी दोन, तीन, चार किंवा अधिक उभ्या रांगांत असतात या मांडणीस ‘पर्णविन्यास’ म्हणतात. या बाबतीतील निश्चितपणामुळे वनस्पतींच्या वर्गीकरणात या लक्षणाचा व वर विवेचन केलेल्या अनेक लक्षणांचा (सिराविन्यास, कोरकरचना, उपपर्णाचे अस्तित्व, समात्रता, निवेशन इ.) उपयोग करून घेतला आहे तसेच साधी पाने व संयुक्त पाने काही कुलांत किंवा गणांत फारच सुसंगतपणे आढळल्याने तेही महत्त्वाचे लक्षण मानतात व कित्येक वनस्पती ओळखण्यासाठी अशा लक्षणांचा उपयोग होतो. [→ पर्णविन्यास].
प्रकार व विशेषीकरण : पानाची व्याख्या करताना त्याच्या हिरव्या रंगास प्राधान्य दिले जात असले, तरी अन्ननिर्मितीखेरीज इतर कार्याच्या दृष्टीने त्यांच्या रंगरूपात फरक पडतो तथापि इतर लक्षणांचाही विचार करून ती फरक पावलेली उपांगे म्हणजे पानेच आहेत, हे ओळखता येते. अन्न साठविल्याने मांसल व जाड असलेली पाने काही बियांत आढळतात ती कधी जाड नसतात पण पुष्कातील अन्नाचे (बीजातील दलिकेच्या बाहेरच्या अन्नाचे) शोषण करून ते वाढत्या अंकुराला उपलब्ध करून देतात, शिवाय ती कधी हवेत वाढून हिरवी बनतात यांना ‘दलिका’ म्हणतात [→ अंकुरण]. हिरव्या नसलेल्या खवल्यासारख्या (शल्कासारख्या) पानांमुळे भूमिस्थित खोडांचे [कंद, दृढकंद, ग्रंथिक्षोड, मूलक्षोड इ. → खोड] व कोरकांचे संरक्षण होते हीच ‘शल्कपर्णे’ कधी अन्नसंचय करून मांसल बनतात (कंद). फुलांच्या कळ्यांना (कलिका) संरक्षण देणारी छदे ही खवल्यासारखीच किंवा मोठी असतात
[→ फूल पुष्पबंध] तसेच अनेक फुले किंवा फुलोरे ज्यांमुळे आकर्षक बनतात ती दले (संदले, प्रदले इ.) पानांचेच प्रकार होत. फुलातील प्रजोत्पादनक्षम अवयव (केसरदले, किंजदले) आणि अबीजी वनस्पतींतील [→ वनस्पति, अबीजी विभाग] ‘बीजुकपर्णे’ ही पानेच मानली जातात. अशाच प्रकारे अनेक इतर कार्ये करण्यास (नित्य कार्यांशिवाय किंवा त्याऐवजी) पानांना विशेषत्व प्राप्त झालेले आढळते.
(आ. २) यांचे आवरक पर्णतल व ⇨ शिंगाडा, हायसिंथ [→ हायसिंथ] यांचे तरंडासारखे फुगलेले देठ यांचाही उपयोग वनस्पतींना आधाराकरिता होतो. ⇨ बिग्नोनिया ही वेल आपल्या नख्यांनी आधारावर चढते ह्या नख्या (अंकुश) दलांची रूपांतरे होत.
संरक्षण : कोरकांचे संरक्षण उपपर्णे, शल्कपर्णे इत्यादींपासून होते प्राण्यांपासून ज्या काट्यांच्या (कंटकांच्या) द्वारे संरक्षण होते ते काटे पाने व उपपर्णे यांच्या रूपांतराने बनलेले असतात (उदा., निवडुंग, बोर, बाभूळ इ.). छदे व छदमंडले [→ फूल] कलिकांचे संरक्षण करतात.
प्रजोत्पादन : काही वनस्पतींची पाने तोडून जमिनीवर टाकल्यानंतर (उदा., पानफुटी, बिगोनिया ) त्यांपासून अनेक नवीन वनस्पती बनतात. काही नेचांच्या (उदा., ॲडिअँटम कॉडेटम ) व कलांचोच्या पानावरच्या कंदिकांचे कार्य हेच असते (आ. १२).
आकर्षण : कित्येक फुलोऱ्यांचे (उदा., पानचेटी, बुगनविलिया ) आकर्षणाचे साधन छदे किंवा छदमंडल असते. आकर्षिलेले प्राणी ⇨ परागण घडवून आणतात व नवीन वनस्पती निर्माण करण्यास (प्रजोत्पादनास) मदत करतात.
कोरकसंरचना : खोडावरच्या कळ्यांतील (कोरक, कलिका) सूक्ष्म पाने अतिमर्यादित जागेत व अविकसित अवस्थेत अतिशय दाटीवाटीने पण विशिष्ट पद्धतीने मांडलेली असतात यातील पानांच्या वैयक्तिक मांडणीस
⇨ पर्णवलन (दलवलन) आणि अनेक पानांच्या पारस्परसापेक्ष मांडणीस पर्णसंबंध [→ पुष्पदलसंबंध] म्हणतात दोन्हींत अनेक प्रकार आढळतात.
पृष्ठभाग : काही पाने पातळ (उदा., जास्वंद, तुळस इ.) काही जाड व चिवट (उदा., आंबा, जांभूळ, कण्हेर इ.) तर काही मांसल (उदा., पानफुटी, कोरफड इ.) असतात. काहींचा पृष्ठभाग गुळगुळीत (उदा., उंडण, करंज), काहींचा मऊ केसाळ (उदा., तीळ, समुद्रशोक, तुळस इ.), राठ केसाळ (रोमश उदा., काकडी, पारिजातक इ.), कंटकित (काटेरी उदा., रिंगणी, काटेधोतरा इ.), चिकट (प्रपिंडीय उदा., पिवळी तिळवण), खरबरीत (उदा., पराया, पारिजातक इ.), मेणचट (उदा., घायपात, कमळ इ.), मखमली (उदा., अळू, कॅलॅडियम ), लवदार (लोमश उदा., ऐसर, रुई इ.) इत्यादी प्रकार सामान्यतः आढळतात.
उगम, विकास, परंपरा इत्यादी : पान हे वनस्पतींचे एकमेव मूलभूत उपांग आहे व प्रदले, केसरदले व बियांची आवरणे ही त्याची रूपांतरे होत, अशी जुनी कल्पना होती व प्रसिद्ध जर्मन कवी गटे हे या कल्पनेचे पुरस्कर्ते होते. वस्तुतः फुलातील परिदले व इतर पानासारखे अवयव ही प्रारंभिक पानासारख्या उपांगांपासून क्रमाने विकास पावली असावी, असे आजही मानले जात असले, तरी पान हेच वनस्पतींचे एकमेव व प्रारंभिक उपांग असावे, असे आज मानीत नाहीत. फार प्राचीन व साध्या स्थलवासी वाहिनीवंत वनस्पतींच्या ⇨ सायलोफायटेलीझ प्राचीन शिळारूप अवशेषांच्या (जीवाश्मांच्या) अभ्यासाने असे आढळले आहे की, त्यांपैकी कित्येकांना खरी पाने वा तत्सम पाती नसून त्यांचे शरीर फक्त द्विशाखाक्रमी खोड व फांद्यांचे बनलेले होते आणि प्रकाशसंश्लेषणाचे कार्य तेच अवयव करीत असावेत. कालपरत्वे यांच्या काही शाखांची मांडणी एकाच पातळीत व सपाट झाली, त्यांच्या शिरांना जोडण्यास नरम ऊतकांचे जाळे बनले, आकारमानात घट व इतर बरेच फ़रक पडून आजच्यासारखी विविध प्रकारची पाने बनली असवीत, असे बहुधा मानले जाते. काही झाडांचे (उदा., पाइन, देवदार इ.) शंकू अथवा ⇨ एक्विसीटमचे शंकू यांसारखी जटिल इंद्रिये यांचा उगम प्रत्यक्ष पानांशी जोडणे कठीण असले, तरी ते रूपांतर पावलेले व ऱ्हास झालेले शाखा-प्ररोह असावेत, हे त्यांचे संबंधित जीवाश्म पाहून समजणे कठीण नाही.
⇨ विभज्येतील क्षेत्रात विशिष्ट रासायनिक घटकांच्या म्हणजे
⇨ हॉर्मोनांच्या प्रभावामुळे पाळला जात असून खोडाच्या विकासात पानांचा प्रभाव याच प्रकारे पडून त्यांचे परस्परसंबंध, संरचना व कार्ये यांबाबत योग्य असेच राखले जातात.
2. Dutta, A. C. A Classbook of Botany, Calcutta, 1959.
3. Lawrence, G. H. M. An Introduction to Plant Taxonomy. New York, 1958.
4. Mitra, J. N. Systematic Botany and Ecology, Calcutta, 1964.
5. Parandekar, S. A. and others, A Classbook of Botany, Poona, 1962.
परांडेकर, शं. आ.
“