पखावज : एक भारतीय तालवाद्य. पखावजास मृदंग असेही सामान्यपणे म्हटले जाते तथापि आजच्या ‘मृदंगम्’ ह्या कर्नाटक संगीतातील तालवाद्यात व उत्तर भारतीय पखावजाच्या रचनेत आणि वादनपद्धतीत काहीसा फरक आहे. अबुल फज्लने आईन-इ-अकबरीत (१५९८) लिहिल्याप्रमाणे ‘पखावज’ हे नाव ‘आवाज’ ह्या तत्कालीन रूढ असलेल्या वाद्यावरून पडले आहे. प्राचीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मृदंग अथवा मुरज, पणव व दर्दुर ह्या तालवाद्यांना ‘पुष्कर’ जातीतील वाद्ये असे संबोधले आहे. वाजसनेय संहितेत ‘अदम्बर’, वाल्मीकीच्या रामायणात ‘मड्डुक’, तसेच शार्ङ्‌गदेवकृत संगीतरत्नाकरात ‘पटह’ ह्या तत्सम तालवाद्यांचा उल्लेख आढळतो. ‘मृत् अङ्‌गं यस्य सः’ म्हणचे मातीचे अंग असलेले (वाद्य). प्राचीन काळी ह्या पोकळ तालवाद्याचे अंग नदीकाठची मऊ चिकणमाती, गव्हाचे अथवा जवाचे पीठ ह्यांपासून बनवण्यात येत असे. कालांतराने ते बीज, खैर, रक्तचंदन, आबनूस इ. वृक्षांच्या लाकडापासून बनविण्यात येऊ लागले. पखावजाचा आकार पिंपवजा असून तो आपल्यापुढे ठेवल्यानंतर डाव्या बाजूच्या तोंडाचा घेर उजव्या बाजूच्या तोंडापेक्षा काहीसा मोठा असतो. डाव्या तोंडाचा व्यास सु. २५ सेंमी., तर उजव्या तोंडाचा व्यास १६ सेंमी. असतो. डाव्या बाजूकडून सु. १२ सेंमी. अंतरावरील खोडाचा आकार किंचित फुगीर असतो. त्याची लांबी सु. ६० सेंमी. व फुगाऱ्याचा घेर सु. ९० सेंमी. असतो. दोन्ही तोंडे बकऱ्याच्या समतल चामड्यांनी मढविली जातात. त्यांना चाटीकडून (किनारीकडून) पाडलेल्या प्रत्येकी चोवीस छिद्रांमधून गजऱ्याच्या वीणेच्या मदतीने चामडी वाद्या ओवून ही दोन्ही आवरणे (पुड्या) ताणून बसविली जातात. ‘चाटी’च्या चामड्याची घनता दाट असते. चामडी वाद्यांमधून आठ लाकडी गठ्ठे ओवलेले असतात. हे वरखाली करून, तसेच गजऱ्यावर हातोडीने अथवा दगडाने प्रहार करून पखावज आवश्यक स्वरात मिळविला जातो. उजव्या पुडीवर अर्धा छटाक लोखंडाचा वस्त्रगाळ कीस, मैद्यापासून अगर भातापासून बनविलेली एक तोळा चिकट लाही आणि तीन मासे काळी शाई किंवा कोळशाची भुकटी एवढ्या घटकांपासून बनविलेल्या शाईचा वर्तुळाकार थर दिलेला असतो. ह्यामुळे पखावज स्वरात मिळविणे शक्य होऊन तारध्वनी निर्माण होण्यास मदत होते. डाव्या तोंडावर गव्हाच्या पिठाची कणिक मळून तिचा थर वादनापूर्वी दिला जातो. तो कमीअधिक करून आघातानंतर निर्माण होणारा खर्जध्वनी आवश्यक कर्णमधूर ठेवण्यास मदत होते. पखावज आडवा धरतात. आणि हाताने वाजवितात. वाद्यावर दोन्ही हातांच्या गुळवलेल्या बोटांनी व पंजांनी आघात केले जातात. काही वेळा उजव्या तोंडावर सुट्या बोटांच्या आघातांनीही बोल निर्माण केले जातात. वाद्याचा आवाज अतिशय कर्णमधूर व गंभीर असतो. वादनात विविध बोलसमूहांनी युक्त व विविध लयबंधांनी गुंफलेल्या गती, गतपरणी, परणी, रेले वगैरे रचनाप्रकार वाजवता येतात. मुळात हे नृत्यासाठी, तसेच धृपद-धमारसारख्या संगीतरचनांच्या साथसंगतीसाठी उपयोगात येणारे वाद्य आहे.
मुळगावकर, अरविंद