तक्षण : तक्षण म्हणजे कोरीव कामाची हस्तकला. ही कला फार प्राचीन काळापासून रूढ आहे. लाकूड, दगड, शिंगे अथवा हस्तिदंत इत्यादींचा वापर या कलाकामासाठी प्रामुख्याने केला जातो.
लाकडावरील तक्षण : ईजिप्तमध्ये ख्रि. पू. २६६४–२१५५ या काळातील शाही थडग्यांत मृत राजांच्या मरणोत्तर जीवनात त्यांची सेवा करण्यासाठी सेवकांच्या कोरीव लाकडी मूर्ती ठेवलेल्या आढळून आल्या आहेत. भारतातही काश्मीर, गुजरात, राजस्थान, म्हैसूर व त्रावणकोर हे भाग प्राचीन काळापासून कलात्मक लाकडी कोरीवकामासाठी प्रसिद्ध आहेत. त्यातही काश्मीरमधील पारंपरिक भौमितिक व वेलबुटीदार लाकडी तक्षण विशेष लोकप्रिय आहे. तेथील नौकागृह व घरांतील तक्तपोशी यांवर केलेले कोरीवकाम मनोवेधक असते.
अक्रोड वृक्षाचे लाकूड हे बेताचे मऊ व नाजूक पोताचे असल्यामुळे ते तक्षणास सोयीचे असते. त्यापासून बनविलेल्या सुबक, कोरीव व नक्षीदार वस्तू आंतरराष्ट्रीय बाजारातही लोकप्रिय झाल्या आहेत. अशा वस्तूंत आडोशीपट, सजावटीचे सामान, चित्रचौकटी, पेट्या, तबके, करंडे इ. नित्योपयोगी वस्तूंचा समावेश असतो. दक्षिण भारतातील मंदिरांमधील देवतांचे रथही तक्षण कलेचे उत्कृष्ट नमुने आहेत. गुजरात व राजस्थानातील जुनी मंदिरे व राजवाडे यांतील लाकडी कलाकुसर विलोभनीय आहे. अहमदाबाद येथील राणी सिप्रीची कबर व सिदी सय्यदची मशीद या दृष्टीने उल्लेखनीय आहेत. म्हैसूर व कूर्ग भागांतील काष्ठशिल्प कलात्मक दृष्ट्या दर्जेदार आहे. नक्षीदार टेबलांसाठी प्राचीन काळापासून मदुराई फार प्रसिद्ध होते. या टेबलाच्या पायांवर गजमुख कोरलेले असे. शिसवी व देवदाराच्या लाकडांवरील कलाकाम पंजाबमध्ये अनेक ठिकाणी होते. उत्तर प्रदेशातील अलीगढ, आझमगढ, बरेली, बुलंद शहर, गाझीपूर, लखनौ, मथुरा वगैरे ठिकाणीही लाकडीकाम होते. त्याकरिता शिसवी आणि साल लाकडांचा उपयोग करण्यात येतो.
भारतामध्ये जुन्या वास्तुकामांत सुबक नक्षीने सजविलेल्या दर्शनी दरवाज्यांच्या चौकटी व दारे सर्वत्र आढळतात. म्हैसूरच्या राजवाड्यातील ‘दसरा’ दिवाणखान्यात व ‘अंबाविलास’ राजवाड्यातील दरबाराच्या दालनात या कलेचे सर्वोत्कृष्ट नमुने पहावयास सापडतात. उत्तर आफ्रिकेतील मुसलमानी देशांतही वास्तूमधील लाकडी तक्षणकाम विपुल प्रमाणात आढळते. यूरोपातील स्कॅंडिनेव्हियन देशात ही कला सर्वांत प्रगत स्वरूपाची असून या कलेचे दहाव्या व अकराव्या शतकांतील नमुने अजूनही सुरक्षित ठेवलेले आहेत. सोळाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात पश्चिम यूरोपमध्ये गॉथिक वास्तुशैलीत लाकडी कोरीवकाम अत्यंत प्रगत झालेले दिसते.
भारतीय कारागीर दगडी कोरीवकामासाठी अगदी साधी हत्यारे वापरतो. अनुभव व सराव हाच त्याचा या कलेतील मुख्य आधार असतो. खाणीतून आणलेला दगड प्रथम तो साफ करून घेतो आणि आपल्या छिन्नी-हातोडीने छिलून व त्याचा पृष्ठभाग गुळगुळीत करून त्याला हवा तो आकार आणतो. यानंतर त्या दगडावर हव्या त्या नक्षीकामाची अथवा शिल्पाकृतीची आकृती काढली जाते. त्यासाठी कंपास व गुण्याचा उपयोग केला जातो. यानंतर निरनिराळ्या रुंदीच्या व जाडीच्या छिन्न्या आणि हातोडी घेऊन कोरण सुरू होते. नाजुक वेलबुटीचे जाळीकाम लाल दगडावर अथवा संगमरवरावर खोदणे हे भारतीय कारागिरांचे एक विशेष कसब आहे. अशा प्रकारे केलेले कौशल्यपूर्ण जाळीकाम देशातील अनेक भागांत दिसून येते. तथापि ते प्रथम फतेपुर सीक्री व आग्रा येथे सुरू झाले. यातील नक्षीकाम मुख्यत्वे भौमितिक स्वरूपाचे असे. पुढे त्यात वेलबुट्या आल्या. अशा कोरीवकामाचे नमुने अहमदाबाद येथील वास्तुकामात आढळतात. या जाळीकामाचा उपयोग खिडक्यांमध्येच नव्हे, तर दरवाज्यांची तावदाने, पडदे आणि कबरीभोवतींच्या कठड्यांमध्येही परिणामकारक रीतीने केलेला आढळतो. ताजमहालातील संगमरवरी जाळीदार पडदे म्हणजे मोगलकालीन कलेचा एक अत्युत्कृष्ट नमुना आहे.
अशा या पाषाणी शिल्पकलेची केंद्रे भारतात उदेपूर, बिकानेर, जयपूर, अजमीर, जोधपूर, जैसलमीर इ. ठिकाणी आहेत. जयपूरचा विशेष म्हणजे पाषाणातून देव-दैवतांच्या सुबक व सुंदर मूर्ती घडविणे हा आहे.
उत्तर प्रदेशात आग्रा, मथुरा, मिर्झापूर ही या दृष्टीने फार महत्त्वाची केंद्रे आहेत. आग्रा हे तर जाळीकामाचे प्रसिद्ध केंद्र आहे आणि मथुरा फार पूर्वीपासून पाषाणशिल्पाचे केंद्र म्हणून समजण्यात येते. येथील सामान्य घराच्या प्रवेशद्वाराभोवतीही दगडावरील सुबक खोदकाम आढळते, तर धनिकांची घरे नाजुक आणि सुंदर कोरीवकामाने सजविलेली दिसतात.
अमृतसर, पतियाळा, दिल्ली, वाराणसी, लखनौ, मुर्शिदाबाद, सुरत, अहमदाबाद, त्रावणकोर, विशाखापटनम् व म्हैसूर ही हस्तिदंती तक्षणकलेची केंद्रे पूर्वीपासून प्रसिद्ध आहेत. सामान्यपणे देव-देवतांच्या मूर्ती, मानवी आकृती, शृंगारलेले हत्ती, गाई, मोर, वाघ यांसारख्या वस्तू किंवा पौराणिक प्रसंगचित्रे हस्तिदंतात कोरलेली असतात. या वस्तूंमध्ये कटकच्या बांगड्या, राजकोटच्या फण्या, बडोद्याचे चमचे, अहमदाबाद व सुरत येथील बटने, डब्या, पेट्या, करंडे, छत्रीच्या व चाकूच्या मुठी आजही प्रसिद्ध आहेत. हस्तिदंताच्या सुंदर व कौशल्यपूर्ण वस्तू बनविण्यात म्हैसूर आणि त्रावणकोर आघाडीवर आहेत. मुर्शिदाबाद व कटक येथील तक्षणकामही उच्च दर्जाचे असून दिल्लीतील हस्तिदंती वस्तू परदेशी प्रवाशांचे खास आकर्षण असते. भारतात उत्तम प्रतीचे हस्तिदंत केरळमध्ये मिळतात. ते अधिक घट्ट व कठीण असतात. भारतीय हस्तिदंती तक्षणकलाकाराची हत्यारे म्हणजे करवत, पटाशी, रंधा, सुरी, सामता व कानस हीच असतात. हस्तिदंताच्या लघुरूप ‘मूर्ती’ दक्षिण भारतात तयार होतात, त्यांतून या कलेचे तांत्रिक कौशल्य प्रकट होते.
“