निसर्गोपचार : मानवी रोगांच्या चिकित्सेकरिता कोणतेही औषध किंवा शल्यचिकित्सा न वापरता फक्त नैसर्गिक साधनांचा म्हणजे सूर्यप्रकाश, उष्णता, शीतता, ध्वनी, पाणी, फळे, इत्यादींचाच उपयोग ज्या चिकित्सेत करतात तिला ‘निसर्गोपचार’ म्हणतात.
निसर्गोपचाराचे मूल प्रवर्तक ‘निसर्गाकडे चला’ किंवा ‘निसर्गाकडे परता’ अशा घोषणांनीच आपल्या तत्त्वांचे प्रतिपादन करीत. ‘नैसर्गिक परिस्थितीत नैसर्गिक पद्धतीने राहणे’ एवढाच संकुचित अर्थ या घोषणांतून निघत नाही. कारण कोणताही सुसंस्कृत मनुष्य किंवा त्याच्या सहवासात आलेले पाळीव प्राणी त्यांच्या पूर्ण नैसर्गिक परिस्थितीत आता राहूच शकत नाहीत. मानवी जीवनात आज उपयोजिल्या जाणाऱ्या बहुतेक वस्तू, अन्न, पाणी व हवासुद्धा नैसर्गिक राहिलेली नाही. त्याचे अन्न प्रतिजैव (अँटिबायॉटिक) पदार्थ व कीटकनाशकांनी फवारलेले असते तो पितो ते पाणी जंतुनाशक रसायनांनी शुद्ध केलेले असते तो श्वासोच्छ्‌वास करतो ती हवा मोटारींच्या एंजिनातून निघणारा धूर, कारखान्यांच्या धुराड्यातून, विविध प्रकारच्या खाणींतून आणि भट्ट्यांतून निघणारा दूषित वायू, अणुस्फोटामुळे निर्माण झालेले किरणोत्सर्गी (भेदक कण वा किरण बाहेर टाकणारे) पदार्थ इत्यादींमुळे दूषित झालेली असते.
अशा परिस्थितीतही मानवाजवळ स्वास्थ्य टिकवू शकणारी, जखमांचे व अस्थिमज्जांचे (हाडाच्या मध्यवर्ती पोकळीतील जोडणाऱ्या पेशीसमूहांचे) पुन्हा संधान करू शकणारी एक आश्चर्यजनक शक्ती आजही आहे, तिलाच ‘निसर्ग’ किंवा ‘जीवशक्ती’ म्हणतात. रक्त आणि इतर शारीरिक ऊतकांची (समान रचना व कार्य असणाऱ्या पेशींच्या समूहांची) निर्मिती, भंगलेल्या अस्थींचे पुनःसंधान, त्याज्य पदार्थांचे उत्सर्जन याच शक्तीमुळे होते. जीवनशक्तीच्या या प्राकृतिक (सर्वसाधारण) क्रिया जेवढ्या नैसर्गिक आणि परिपूर्ण तेवढी व्यक्तीची रोगप्रतिकारक शक्ती प्रभावी असते, हे आजही सत्य आहे. आहार, व्यायाम, विश्रांती, निद्रा व मनोरंजन यांचे चिकित्सक बुद्धीने सेवन करून मनःप्रवृत्ती नीट ठेवल्या व जीवशक्तीचा ऱ्हास करणाऱ्या सवयींपासून अलिप्त राहिले, तर मानवाला आजही आपले स्वास्थ्य टिकविता येईल आणि रोग झालाच, तर त्याचा शीघ्र आणि यशस्वी प्रतिकार करता येईल. किंबहुना जीवशक्तीचे नैसर्गिक नियम पाळले गेले नाहीत, तर इतर कोणत्याही चिकित्सेद्वारे निर्माण झालेले स्वास्थ्यही अनैसर्गिक आणि तात्पुरते ठरणारेच असेल. निसर्गाच्या म्हणजे जीवशक्तीच्या नियमांचे उल्लंघन हे त्या संबंधीचे अज्ञान अथवा उपेक्षा, स्वतःचा असंयम किंवा व्यसनाधिनता यांमुळे होते. नैसर्गिक जीवशक्तीचे व तिच्या व्यापारांचे संपूर्ण व युक्त ज्ञान करून घेऊन ज्ञात झालेल्या नियमांचे संयमाने, जागरूकतेने, निर्व्यसनीपणाने व सातत्याने पालन करून निरोगी असणे म्हणजेच ‘निसर्गोपचार’ असे हल्ली समजले जाते. ‘निसर्गोपचार’ आणि ‘निसर्ग चिकित्सा’ यांमध्ये भेद केला जातो. निसर्गोपचार ही निरामय, निरोगी जीवनाचा लाभ करून देणारी जीवन पद्धती आहे, तर निसर्ग चिकित्सा ही कोणत्याही कारणामुळे रोग प्रादुर्भाव झालाच, तर नैसर्गिक जीवन (अन्न, पाणी वगैरे), नैसर्गिक तत्त्व (सूर्यप्रकाश, हवा वगैरे) आणि नैसर्गिक उपचार म्हणजे (अ) रासायनिक दृष्टीतून वनस्पती, फळे, भाज्या वगैरे (आ) यांत्रिक दृष्ट्या मर्दन, व्यायाम वगैरे आणि (इ) मानसिक दृष्ट्या विश्रांती, आशावाद इत्यादींचा अवलंब करून पुन्हा निरोगीपणा प्राप्त करून घेणे होय. यामध्ये कोणत्याही प्रकारच्या विषारी सिद्ध केलेल्या औषधींचा समावेश नसतो. निसर्गोपचार पद्धती म्हणजे ‘निसर्गाशी सुसंवादी व निसर्गानुकूल अशी औषधाविरहित उपचार पद्धती’ अशी सुटसुटीत व्याख्या या पद्धतीचे सुप्रसिद्ध पुरस्कर्ते अमेरिकेतील हेन्री लिंडलार यांनी केला आहे.
इतिहास : निसर्गोपचाराचा प्रारंभ मानवाच्याच नव्हे, तर प्राणिमात्राच्या उत्पत्तीपासून झाला असे म्हटले पाहिजे. कोणतीही विकृती शरीरात उत्पन्न झाली की, तिला प्रतिरोधात्मक वर्तणूक शरीराकडून सहज प्रवृत्तीनेच होते. आजारी झालेले प्राणी अन्नाला तोंड लावीत नाहीत. अपचन झाल्यास मनुष्यालाही हीच प्रवृत्ती होते. मांजर व इतर प्राण्यांना सूर्यप्रकाशाचे महत्त्व समजलेले असते व म्हणून ते ‘आतपस्नान’ (सूर्यप्रकाशात बसणे, लोळणे) करतात. इतिहासकालाच्या सुरुवातीपासूनच सूर्यप्रकाश, शुद्ध हवा, उष्णता, जल, स्नानांचे विविध प्रकार व लंघन इत्यादींचा रोगनिवासक साधने म्हणून उपयोग करण्यात येत आहे. यांशिवाय प्राचीन ईजिप्शियन लोक मर्दन (सबंध शरीर अथवा विशिष्ट भाग चोळण्याची क्रिया), प्राचीन इझ्रायली लोक आहार व आरोग्यविज्ञान, ग्रीक लोक शरीर संवर्धन व व्यायाम आणि रोमन लोक निरनिराळ्या स्नानप्रकारांवर भर देत असल्याचे आढळते. ऐतिहासिक दृष्ट्या ख्रिस्तपूर्व ४५० च्या सुमारास होऊन गेलेल्या हिपॉक्राटीझ या सुप्रसिद्ध ग्रीक शरीरक्रियावैज्ञानिकांच्या अगोदर होमर यांनी ज्यांचे ‘निर्दोष वैद्य’ असे वर्णन केले आहे त्या ॲस्क्युटाप्टेस यांनी निसर्गोपचार वापरल्याची नोंद आहे. तेव्हापासूनच या पद्धतीत हळूहळू प्रगती होत होती व पाचव्या शतकात बाष्पस्नान, मर्दन, मातीचे उपचार इ. सोयी उपलब्ध असलेली स्नानगृहे बांधली गेली. १४९३ मध्ये स्वित्झर्लंडमध्ये जन्मलेल्या पॅरासेल्सस नावाच्या महान वैद्यांची निसर्गोपचाराबद्दल ख्याती होती. त्यांनी जुन्या जलोपचार पद्धती पुन्हा उपयोगात आणल्या. ‘मी निसर्गाने लिहिलेला ग्रंथच अभ्यासला आहे’, असे त्यांनी म्हटले होते.
आधुनिक निसर्गोपचार पद्धतीची सुरुवात जर्मनीत झाली. तिथे हनेमान, शूस्लर, प्रीसनिट्झ, लुईकूने व इतर अनेक प्रसिद्ध निसर्गोपचार तज्ञ होऊन गेले. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यास सायलीशियातील पर्वतमय प्रदेशातील ग्रेफन्‌बेर्क नावाच्या खेड्यात व्हिन्सेंट प्रीसनिट्झ या शेतकऱ्यांनी निसर्गोपचार पद्धती सुधारणारी व रुग्णोपयोगी अशी एक महान चळवळच सुरू केली. त्यांना या पद्धतीचे जनक मानतात. औषधांचे घोट आणि गोळ्या यांऐवजी भरपूर व्यायाम, मोकळी डोंगराळ हवा, थंड पाण्याने खळखळणाऱ्या ओढ्यातील जलस्नान व साधेसुधे सकस ग्रामीण अन्न यांवर त्यांनी लक्ष केंद्रित केले. यांपैकी जलोपचार हे त्यांचे प्रमुख आयुध होते व ते त्यांनी एवढे यशस्वी ठरविले होते की, ग्रेफन्‌बेर्क हे रोगपीडितांचे तीर्थक्षेत्र बनले. अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकांत निसर्गोपचार पद्धती वृद्धिंगत होऊन त्यात सुधारणा होत गेली. या प्रगतीमध्ये एस्. नीप, श्रॉथ, बिल्झ, कूने, रिकली, लाहमान, ए. जस्ट इ. विख्यात यूरोपियन निसर्गोपचारतज्ञांचा सिंहाचा वाटा होता. अमेरिकेतही जॉन एच्. केलॉग, बेनिडिक्ट लुस्ट, हेन्री लिंडलार इत्यादींना निसर्गोपचाराच्या तत्त्वांनी एवढे प्रभावित केले की, त्यांनी स्वित्झर्लंडमध्ये जाऊन प्रीसनिट्झ यांचे शिष्यत्व पत्करून या विषयाचे ज्ञान मिळविले. अमेरिकेत परतल्यानंतर त्यांनी त्या पद्धतीला वाढती लोकप्रियता मिळवून दिली. टिल्डेन, केलॉग व लिंडलार यांनी चुकीचा किंवा अयोग्य आहार रोगाचे कारण असतो यावर भर देऊन, या पद्धतीतील आहारविषयक तत्त्वाचे महत्त्व पटवून दिले. पामर यांनी ‘कशेरुक प्रतिष्ठापन’ (पाठीतील मणक्यांच्या हाडांची योग्य हाताळणी करण्याचे तंत्र) या नव्या तंत्राची या उपचार पद्धतीत भर घातली. केलॉग यांनी जुन्या जलोपचार पद्धतीला बुद्धिगम्य व शास्त्रीय पायावर उभे केले. अमेरिकेतील सुविख्यात निसर्गोपचार तज्ञ लिंडलार यांनी सर्व जुन्या व नव्या तंत्रांचा उपयोग करून एक संपूर्ण औषधविरहित उपचारतंत्र सर्वप्रथम तयार करून ते वापरले आहे.
भारतामध्ये प्राचीन हिंदू संस्कृतीने निसर्गोपचार हे जगाला दिलेले एक वरदानच आहे, असे म्हणावयास हरकत नाही. प्लेटो, ॲरिस्टॉटल आणि हिपॉक्राटीझ यांच्या अगोदर कित्येक शतकांपूर्वी भारतीय ऋषींनी व योग्यांनी निसर्गोपचाराची महती विशद केली होती. लंघन, आहार, जलचिकित्सा, मर्दन, योगासने [⟶ योग चिकित्सा] इत्यादींचा ते शरीर, मन आणि आत्मा शुद्ध करण्याकरिता उपयोग करीत. यांपैकी काही तत्त्वांचे महत्त्व पटण्याकरिता त्यांनी धर्मामध्येच समाविष्ट केली होती व ही तत्त्वे आदरयुक्त आस्थेने अमलात आणली जावीत, हा त्यामागील उद्देश होता.
महात्मा गांधी निसर्गोपचार या अल्पमोली व बहुगुणी चिकित्सा पद्धतीचे मोठे पुरस्कर्ते होते. त्यांनी या विषयावरील अनेक पुस्तकांचे अध्ययन केले व स्वतःवर अनेक प्रयोग करून, या विषयाचे आपले सिद्धांत ‘आरोग्याचा मार्गदर्शक’ या आपल्या पुस्तकात मांडले आहेत. स्वातंत्र्य चळवळीत व आत्मशुद्धीकरिता त्यांनी अनेक उपोषणे केली होती व त्यांवरून त्यांना लंघन शरीरप्रकृतीला अतिशय हितकर असते, याची जाणीव झाली होती. त्यांच्या अनुभवातून या पद्धतीला पोषक असे त्यांनी मांडलेले काही सिद्धांत पुढे दिले आहेत : ‘आपली जीभ ज्याला ताब्यात ठेवता येते त्याला बाकीची इंद्रिये ताब्यात ठेवणे मोठेसे कठीण नाही’.‘कंदमुळे व फळे हाच निसर्गदत्त मानवी आहार आहे’, ‘सर्व प्रकारच्या व्यायामात चालण्याच्या व्यायामाला अग्रस्थान दिले पाहिजे’.
भारतात १९६६ पर्यंत या पद्धतीचे शिक्षण देणारी एकही संस्था अस्तित्त्वात नव्हती. तसेच शासकीय मान्यतेत अनेक अडचणी होत्या. भारतीय शासनाने ‘नेचर क्युअर ॲडव्हायझरी कमिटी’ नेमली होती व तिने १९६२ मध्ये या पद्धतीचा चार वर्षांचा शिक्षणक्रम सुचविला होता.
तत्त्वे : निसर्गोपचार पद्धती व्यावहारिक ज्ञानाच्या पायावर उभारलेली आहे. विचार, श्वसन, अन्नग्रहण, पान, पोशाख, काम, विश्रांती, सामाजिक आणि लैगिंक जीवन यांपैकी कोणत्याही बाबतीत निसर्ग नियमांचे उल्लंघन केल्यास रोग लक्षणे उद्‌भवतात. निसर्ग नियमांचा भंग मग तो जाणूनबुजून किंवा नकळत झाल्यासही रोग उद्‌भवतात. सर्वच रोग निसर्गाने योजिलेल्या शुद्धीचे प्रकार असतात. आधुनिक निसर्गोपचार पद्धतीचे आधारस्तंभ लिंडलार म्हणतात, ‘प्रत्येक तीव्र रोग म्हणजे निसर्गाने स्वच्छता करण्याचा व शरीर पूर्वीच्या सुस्थितीत नेण्याच्या प्रयत्नाचा परिणाम असतो’. म्हणून बाह्य लक्षणांचे स्वरूप व गांभीर्य निरनिराळी असली, तरीही या पद्धतीत ‘सर्व रोग एकच’ या तत्त्वाचा अंगिकार केला गेलेला आहे. सर्व रोग मग ते साधे पडसे असो किंवा त्वचा उत्स्फोट (पुरळ) असो, अतिसार असो किंवा निरनिराळे ज्वर असोत, निसर्गाचा शरीरातून सूक्ष्मजंतू, व्हायरस वा विषे काढून टाकण्याचाच प्रयत्न असतो. मानवी शरीराची प्राकृतिक स्थिती निरोगीच असणार व जीवशक्तीचा प्रयत्न ती तशी टिकविण्याकडेच असणार. बाह्य घटकद्रव्ये (आहारादि) आणि परिस्थिती अनुकूल अशी निर्माण झाल्याबरोबर जीवशक्तीचा पुनःस्वास्थ्य निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू होतो व परिणामी रोग नाश होऊन प्रकृतिस्थापन होते, यालाच निरामयतेचा ‘नैसर्गिक मार्ग’ म्हणतात. निसर्गाच्या प्रक्रियांतील विघटनाच अतिशय तीव्र वा गंभीर असतील, जीवनशक्तीच पराकाष्ठेची दुर्बल असेल किंवा प्रथम केलेले उपचार आणि चिकित्साच अपुऱ्या किंवा अहितकारक असतील, तर निसर्गोपचारांना अपयशाचे धनी व्हावे लागते.
ज्याप्रमाणे रोग एकच त्याप्रमाणे चिकित्साही एकच. कोणताही रोग बरा करण्याचा एकमेव हमखास उपाय म्हणजे निसर्गाच्या मार्गातील अडथळे दूर करून त्याचा स्वशुद्धीचा मार्ग मोकळा करणे हाच होय. स्वबलसंवर्धन हीच व्यक्तीच्या निरोगीपणाची गुरुकिल्ली होय.
तथाकथित आनुवंशिक रोगांमध्येही अनुकूल परिस्थिती व योग्य ती चिकित्सा अर्भकावस्थेतच मिळाल्यास, अर्भकाची पूर्ण वाढ होण्यास कारणीभूत होतात, हे निसर्गोपचारांनी सिद्ध केले आहे. निसर्ग नियम न बदलणारे व अचूक असून त्यांचे विशिष्ट उल्लंघन रोग उत्पन्न करते. वेदना व इतर रोगलक्षणे ही या उल्लंघनामुळे होणारी शिक्षाच असून ती सूचनावजाही असतात.
कक्षा व उपाय : लंघन, व्यायाम, हवा, पाणी व अन्न यांचाच फक्त उपयोग करणारा निसर्गोपचाराच्या मूळ चिकित्सक पद्धतीचा वापर करणारा चिकित्सकांचा एक वर्ग अजूनही अस्तित्त्वात आहे परंतु ज्यांना नवमतवादी म्हणतात त्यांच्या मताप्रमाणे ज्या उपायांनी कोणतेही दुष्परिणाम दिसून येत नाहीत, जे उपाय शारीरिक क्रियांचे संयोजक आहेत व ज्यांमध्ये विषारी औषधाचा संबंध नाही, अशा सर्व चिकित्सांचा समावेश करण्याइतपत ही पद्धती लवचिक आणि व्यापक केली पाहिजे.
आधुनिक निसर्गोपचार पद्धती तीन उपाय क्षेत्रे व तीन शास्त्रीय साधनांवर आधारलेल्या उपचारांचा उपयोग करते. क्षेत्रांची अशी विभागणी करतात : (१) वैचारिक, भावनिक व मानसिक क्षेत्र, (२) शरीर–रचना व क्रिया आणि (३) शरीरातील कोशिका (पेशी) व ऊतके यांचे रासायनिक क्षेत्र. शास्त्रीय उपायांत (१) मानसोपचार : यात धातुक सवयींपासून अलिप्त राहण्याची सूचना देणे, मनःकायिक उपचारांनी शरीर व मन यांच्या अन्योन्यसंबंधांना योग्य दिशा देणे वगैरेंचा समावेश होतो. (२) भौतिकी चिकित्सा : यात उष्णता, विद्युत् प्रवाह, मर्दन, व्यायाम इत्यादींचा समावेश होतो [⟶ भौतिकी चिकित्सा]. (३) रासायनिक आणि वस्तुनिष्ठ चिकित्सा : यामध्ये पोषण नियंत्रण, आहारविद्या, बाह्योपचार (शेकणे, लेप वगैरे), लवणे, जीवनसत्वे व वनस्पती यांचा समावेश होतो.
थोडक्यात निसर्गोपचार चिकित्सेत लंघन, युक्ताहार, दुग्धाहार व इतर आहारविषयक उपचार मर्दन, व्यायाम, योगासने, रोगनाशक कसरती, अस्थि-पुनःस्थितीस्थापन (रोगाचे कारण शरीरातील हाडे, कूर्चा, अस्थिबंध, स्नायू यांच्या बिघाडामुळे उत्पन्न होणारा तंत्रिकांवरील-मज्जांवरील-विकृत दाब हे असते म्हणून हाताने व इतर उपायांनी हे अवयव पूर्ववत बनविण्याचे खास तंत्र), कशेरूक प्रतिष्ठापन, विद्युत् चिकित्सा, जलोपचार, मातीचे उपचार, संगीतचिकित्सा, वर्ण–चिकित्सा, प्रकाश–चिकित्सा या सर्वांना स्थान आहे.
अपायकारक औषधे, अनावश्यक शस्त्रक्रिया, बाह्य दूषित पदार्थ, हानिकारक सूचना यांचे या पद्धतीला वावडे आहे.
निसर्गोपचार पद्धतीचा पुढील प्रकारच्या व्यक्तींना उपयोग होतो. (१) निरोगी : या प्रकारच्या व्यक्ती अलीकडे अत्यल्प प्रमाणात आढळतात. तरीही त्यांचे स्वास्थ्य टिकविण्याचे प्रयत्न या पद्धतीने करता येतात. (२) ज्यांना निरोगी आहोत असे वाटते परंतु प्रत्यक्षात रोगग्रस्त असतात : निसर्गोपचार पद्धतीतील निदानात्मक तपासणीवरून असे आढळते की, व्यक्तीला जाणीव नसलेले काही रोग असतात. उदा., सौम्य डोकेदुखी, बद्धकोष्ठ वगैरे. या लक्षणांकडे अनेक व्यक्ती रोग म्हणून लक्षही देत नाहीत. या प्रकारात बहुसंख्य व्यक्ती मोडतात. (३) रोगग्रस्त : या प्रकारातील रोगी बहुधा जेव्हा औषधी वा शस्त्रक्रिया यांच्या फेऱ्यातून सुटून निराशावस्थेत असतो तेव्हाच या पद्धतीकडे वळतो. अशा रोग्यांचे रोगही बहुधा चिरकारी (दीर्घकालीन) प्रकारचे असतात.
निसर्गोपचार पद्धतीच्या आधुनिक चिकित्सकाला पुढील मार्गाचा अवलंब करून रोगचिकित्सा करता येते : (१) निसर्गतत्त्वाकडे परत वळणे : आहार, पान, श्वसन, स्नान, पोषाख, काम, विश्रांती, विचार, नैतिक जीवन, लैंगिक व सामाजिक जीवन शिस्तबद्ध करणे. (२) रासायनिक उपाय : शास्त्रीय दृष्टिकोनातून आहारविद्या तत्त्वानुसार अन्नाची निवड, जैवरासायनिक उपाय, साधे वनस्पती अर्क, पोषण, रासायनिक द्रव्ये इत्यादींचा उपयोग करणे. (३) मूलघटक संबंधित उपाय : जल, हवा, प्रकाश, माती, सूर्यस्नान यांचा जिच्यात उपचारार्थ उपयोग करतात अशी उपाययोजना. (४) यांत्रिक उपाय : रोगनाशक कसरती, मर्दन, घर्षण, कंपन इत्यादींचा वापर करणे. (५) मानसिक व आध्यात्मिक उपाय : शास्त्रोक्त मानसिक विश्रांती, प्राकृतिक सूचना, पोषक विचार व प्रार्थना यांचा समावेश यामध्ये होतो.
काही विशेष उपचार : निसर्गोपचारातील काही विशेष उपचारांची माहिती येथे दिली आहे.
लंघन : सर्व प्रकारचे अन्नसेवन बंद करून फक्त पाणी व हवा यांवरच जीवन जगण्याला लंघन करणे म्हणतात. लंघन व उपासमार यांमधील मोठा फरक लक्षात ठेवावयास हवा. लंघन हितकारक, शुद्धिकारक, पुनरुज्जीवक असते तर उपासमार हानिकारक, घातक व हळूहळू आत्मघात ओढवणारी असते. लंघन जिथे संपते तिथे उपासमार सुरू होते.
प्राचीन ईजिप्शियन काळापासून शरीरस्वास्थ्य टिकविण्याकरिता व दीर्घायुष्याकरिता लंघन हितावह असल्याचे ज्ञात असावे. भारतातही पूर्वीपासून लंघनाचे महत्त्व माहीत असावे, कारण हिंदू धर्मात उपवासाला स्थान दिले गेले आहे. हिपॉक्राटीझ यांनी लंघनाच्या चिकित्सात्मक उपयोगाबद्दल ‘ज्वरमुक्त झालेल्यास अन्न शक्तिदायक असते, तर रोग शिल्लक असलेल्यास ते रोगवृद्धिकारक असते’, असे सांगितले आहे. भोजनातील पथ्यापथ्य, आहारद्रव्यांचे प्रकार व सेवन केलेली मात्रा यांवर लंघनाची आवश्यकता अवलंबून असते. आहार सकस नसेल, अयोग्य असेल, तर खाणे चालू असूनही रोग संभवतात. याउलट आहारातून निर्माण झालेली हानिकारक द्रव्ये लंघनाने काढून टाकली नाहीत, तर ती रोग उत्पन्न करतात.
एकसारखे खात राहणे जीवनावश्यक नाही, हे सामन माशाच्या जीवनावरून स्पष्ट दिसून येते. हा मासा फक्त खाऱ्या पाण्यातच भक्षण करतो. प्रजोत्पादनाकरिता नर व मादी गोड्या पाण्याकडे जातात. त्या वेळी त्यांना प्रवाहाविरुद्ध लांबचा खडतर प्रवास करावा लागतो. या प्रवासास निघण्यापूर्वी धष्टपुष्ट असणारे मासे प्रवासाहून परत खाऱ्या पाण्यात येतात तेव्हा किरकोळ बनतात परंतु या नैसर्गिक लंघनाने त्यांच्या स्नायूंच्या क्रियाशीलतेवर दुष्परिणाम होत नाही. क्षुधा (प्राकृतिक आहारेच्छा) व अन्न-वासना (सवयीने निर्माण झालेली आहार व पानाची इच्छा) यांत भेद आहे. क्षुधा किंवा खरी भूक ही केव्हा खावे याची निदर्शक असते.
लंघनाचा काळ निश्चित ठरविणे शक्य नाही. तो रुग्णाची स्थिती व रोग यांवर अवलंबून असतो. संधिवात, आमांश व्रण, यकृत विकार, दमा इ. हट्टी रोग, त्याचप्रमाणे गोवर, कपाळदुखी, अपचन, पोटदुखी, डांग्या खोकल्यासारखे मुलांना होणारे रोग, लंघन अल्पावधीत बरे करते असा या चिकित्सकांचा दावा आहे. निरोगी माणसांनी सुद्धा आठपंधरा दिवसांनी एकदोन दिवसांचे लंघन करणे हितावह समजले जाते. बहुतेक रुग्णांत लंघनसमाप्तीच्या सुमारास क्षुधा प्रज्वलित होते, श्वास दुर्गंधी नाहीशी होते, तोंडाची अरुची नाहीशी होते, प्रसन्न वाटू लागते व जिभेवरील कीटण नाहीसे होते. ही लक्षणे स्थूलमानाने लंघन पुरेसे झाल्याचे निदर्शकही असतात.
लंघनाने बरा होऊ शकणार नाही असा रोगच नाही, असे म्हटले तरी चालेल. रोगाच्या सुरुवातीच्या अवस्थेत लंघन हितकर असतेच परंतु काही रोगांमध्ये ते कोणत्याही अवस्थेत रोगनिवारक अथवा नियामकही असू शकते. बऱ्याच रोगांमध्ये लंघन चिकित्सा प्रभावी असली, तरी लंघन हे एक दुधारी शस्त्र आहे. कारण परिस्थितीनुसार ते जेवढे हितकारक तेवढेच अहितकारकही ठरू शकते. अविचाराने किंवा अज्ञानाने वापरल्यास त्यापासून अपाय संभवत असल्यामुळे योग्य निसर्गोपचार तज्ञाच्या देखरेखीखालीच हा उपाय करून घ्यावा. लंघनापूर्वी आणि लंघनानंतर विशिष्ट आहार क्रमाने घ्यावा लागतो व त्याकरिता चिकित्सकास आहारविज्ञानाची माहिती असणे आवश्यक असते. तसे न केल्यास आंत्रमार्ग आणि सबंध शरीरालाच कायमची इजा होण्याची शक्यता असते. लंघन काळात मलविसर्जनाकरिता बस्ती घेणे हितकारक व अनिवार्य असते [⟶ लंघन].
बस्ती : (एनिमा). आंत्रमार्गात गुदद्वारामार्गे द्रव पदार्थ अंतःक्षेपणाने (इंजेक्शनाने) अथवा गुरुत्त्वाकर्षणाने सरकविण्यास बस्ती म्हणतात. आंत्रमार्गाचा खालचा भाग विशेषेकरून गुदाशय आणि त्यालगतच्या बृहदांत्राचा (मोठ्या आतड्याचा) भाग, जेथे मल साचतो, तो धुण्याचा त्यामागे उद्देश असतो. लंघन सुरू करण्यापूर्वी बस्ती घेण्याने लंघनाचा शुद्धिकारक लाभ वृद्धिंगत होतो. लंघन चालू असताना निदान दोनतीन वेळा बस्ती घेणे उत्तम, परंतु तो आजिबात न घेणे अयोग्य असते. बस्ती हे शरीरशुद्धीचे एक यांत्रिक साधन असल्यामुळे व निसर्गोपचार तज्ञांना त्याचे महत्त्व पटल्यामुळे ते त्याचा सर्रास वापर करतात. औषधी रेचकामुळे जी हानी होण्याचा संभव असतो तो या उपचारात आजिबात नसतो. बस्तीकरिता पाण्यासारखाच द्रव बहुधा वापरला जात असल्यामुळे तो जलोपचाराचाच एक भाग आहे, असे म्हणावयास हरकत नसावी. बस्ती अर्धा लिटर पाण्यात सबंध कागदी लिंबाचा रस किंवा १ ते १·५ ग्रॅ. सैंधव घालून त्या पाण्याचा घ्यावा. बस्ती कसा घ्यावा याविषयी मतभिन्नता आहे. उजव्या कुशीवर झोपून बस्तिपात्राने बस्ती घेणे उत्तम [⟶ बस्ति].
आहार : निसर्गोपचारात आहाराला महत्त्वाचे स्थान आहे. आधुनिक पाश्चात्य चिकित्सापद्धतीत जसा ‘औषधी निघंटु’ हा एक महत्त्वाचा भाग असतो. तसाच या पद्धतीत ‘आहार द्रव्य निघंटु’ हा महत्त्वाचा भाग असतो. आपण ज्या प्रकारची आहारद्रव्ये सेवन करतो त्यावर आपली शारीरिक, मानसिक आणि नैतिक अवस्था अवलंबून असते. अन्नप्रकारावर संपूर्ण जीवनच अवलंबून असते. केवळ डोळ्यांना किंवा जिभेला रुचते ते खाण्यापेक्षा जे शरीराची निरोगी अवस्था टिकविण्यास मदत करील तेच खाणे हितकारक असते. जलवायुमान (दीर्घकालीन सरासरी हवामान), वय, शरीराचे वजन, नेहमीचे काम इत्यादींवर आहार अवलंबून असतो. म्हणजेच तो बहुतांशी वैयक्तिक असतो. रुची, इच्छा, ग्रहणशक्ती, प्रवृत्ती, वैयक्तिक स्वभावविशेष इ. भिन्न असतात. यामुळे सर्वांना मानवेल असा एकच ठराविक आहार सांगणे कठीण आहे. म्हणून येथे काही स्वयंसिद्ध तत्त्वांचा उल्लेख फक्त केला आहे : (१) आदर्श आहार संतुलित असावा. (२) आहार जीवन, वाढ, स्वास्थ्य व प्रजोत्पादनास पूरक असावा. दूध, लोणी, चीज, तृणधान्ये, फळे व भाज्या हे पदार्थ असलेला आहार शरीराची सर्व गरज पुरवू शकतो. (३) जरूरीप्रमाणे अन्नाचे दोन किंवा तीन वेळा सेवन करावे. (४) दोन जेवणांच्या दरम्यान दररोज चार ग्लास पाणी प्यावे. काही तज्ञांच्या मताप्रमाणे खरी तहान लागल्याशिवाय पाणी पिऊ नये. तसेच जेवताना पाणी पिणेही चुकीचे आहे. पाण्याच्या घोटाबरोबर अन्न गिळत राहणे हानिकारक असते. जेवणानंतर तीन तासांनी आणि जेवणापूर्वी एक तास अगोदर पाणी पिणे योग्य असते. (५) आहारद्रव्यांचे दोन वर्ग पाडता येतात : (अ) अम्लोत्पादक आणि (आ) क्षार (अल्कली) उत्पादक. दूध, सर्व फळे व भाज्या दुसऱ्या वर्गात मोडतात आणि मांस, अंडी व तृणधान्ये पहिल्या वर्गात मोडतात. सर्वसाधारणपणे क्षार-उत्पादक आहारद्रव्यांचे प्रमाण अधिक असणे हितावह असते. (६) अन्न शिजविण्याचे काही नियम : (अ) अती शिजवू नये. (आ) मंदाग्नीवर हळूहळू शिजू द्यावे. (इ) अति रुचकर बनवू नये व भाज्या शिजवताना सोडा वापरू नये. (ई) शक्य तेवढे कमी पाणी वापरावे. (ए) भाज्या शिजवलेले पाणी फेकून देऊ नये. (ऐ) तळू नये. (ओ) फळे व भाज्या बारीक चिरून वापराव्यात. (औ) ॲल्युमिनियमाची भांडी शिजवण्याकरिता वापरू नयेत. (अं) जेवावयास बसल्यानंतर आहारविषयक विचार डोक्यात घोळू न देता, व्यवसाय धंदा इत्यादींसंबंधीचे विचार मनात न आणता, कोणत्याही आवडत्या विषयाकडे लक्ष जाऊ देऊन खाण्याचा आनंद उपभोगावा [⟶ आहार व आहारशास्त्र].
व्यायाम : व्यायामाचा आणि शरीरस्वास्थ्याचा घनिष्ठ संबंध सर्वमान्य आहे. निसर्गोपचार चिकित्सकाचा बलोपासनेसाठी व्यायाम करण्याशी संबंध नसून रुधिराभिसरणास मदत होईल, अहितकारक शरीरस्थिती सुधारेल, स्वनिर्मित विषे बाहेर टाकण्यास मदत होईल व कोणताही आजार दूर करण्यास मदत होईल, अशा व्यायाम प्रकारांची त्याला निवड करावी लागते.
एकोणिसाव्या व विसाव्या शतकांत व्यायामाच्या निरनिराळ्या पद्धती शोधून काढण्यात आल्या आहेत. स्वीडनमधील लिंग व ॲडॉल्फ स्पायसेस यांची पद्धत, जर्मनीतील लुगविड यांची ‘टर्नव्हरीन’ पद्धत, फ्रान्समधील ‘दुसार्त’ पद्धत या त्यांपैकी काही होत. भारतात योगासने प्रत्येक शतकांपूर्वीपासून प्रचारात आहेत. यांपैकी कोणतीही व्यायामपद्धती निवडून रुग्णाला कंटाळवाणेपणा न जाणवता उपयुक्त असा व्यायाम या चिकित्सेत करावयाचा असतो. शिस्तबद्ध व त्त्वरेने चालणे हा सर्वोत्कृष्ट व बिनखर्चिक व्यायामप्रकार आहे. निसर्गोपचारातील व्यायामाचा उद्देश पुढील हेतू साध्य करण्याचा असतो : (१) शारीरिक वाढ योग्य प्रकारे घडविणे व शरीरस्वास्थ्य टिकविणे. (२) अशक्त स्नायूंना बलवान करणे. (३) शारीरिक हालचाली सहसंबद्ध करणे. (४) सांध्यांची क्रियाशीलता वाढविणे. (५) श्वसनक्रिया सुधारणे (६) विकृत शरीरस्थिती सुधारणे. (७) अशुद्ध रक्त विशिष्ट भागातून नीट निघून जाण्यास मदत करणे. (८) अशक्त हृद्-स्नायू बलवान करणे. (९) आंत्रमार्गाची क्रमसंकोचने सुधारणे.
अलीकडे चिकित्सात्मक व्यायाम हा या चिकित्सेचा आवश्यक भाग बनला असून त्याचे चार प्रकार ओळखले जातात. (१) परकृत : दुसऱ्याच्या मदतीने केलेला व्यायाम, यालाच शिथिल हालचाल म्हणतात. (२) स्वकृत परंतु अंशतः दुसऱ्याची मदत घेऊन केलेला व्यायाम. (३) पूर्ण स्वकृत : दुसऱ्याच्या मदतीशिवाय केलेला व्यायाम आणि (४) स्वकृत परंतु विरोधाला प्रतिरोधात्मक कृती करताना केलेला व्यायाम.
अशा व्यायामाकरिता निरनिराळी उपकरणे उपलब्ध आहेत. उदा., स्थिर सायकल, स्थिर नौका.
मर्दन : शरीरातील ऊतकांची नियंत्रित दाबाने हाताने घडवून आणलेली योजनाबद्ध हालचाल ज्या कृतीद्वारे करतात, तिला मर्दन म्हणतात. चोळणे, मालिश, चंपी, अभ्यंग आणि संवहन थोड्याफार फरकाने याच कृतीची नावे आहेत. मूळ फ्रेंच शब्द ‘मॅसर’ पासून इंग्रजी भाषेत ‘मसाज’ शब्द रूढ झाला असावा व त्याचा अर्थ ‘चोळणे किंवा रगडणे’ असा होतो. मर्दन या उपचाराची महती फार पुरातन काळापासून ज्ञात असावी. निसर्गोपचार चिकित्सकाशिवाय इतर पद्धतीचे चिकित्सकही मर्दनाचे महत्त्व मानतात [⟶ मर्दन चिकित्सा].
जलोपचार : निसर्गोपचारातील या चिकित्सेकरिता पाण्याचा त्याच्या घन, द्रव व बाष्प या तिन्हीपैकी कोणत्याही अवस्थेत उपयोग केला जातो. सर्व रोगहारक पदार्थांपैकी जल हा सर्वप्रथम वापरलेला पदार्थ असावा. हिपॉक्राटीझ यांना पाण्याच्या गुणधर्मांचे चांगले ज्ञान असावे. ज्वर, व्रण, रक्तस्त्राव आणि इतर काही रोगांवर ते पाण्याचा उपयोग करीत. ईजिप्शियन, हिब्रू, ग्रीक, पर्शियन आणि भारतीय प्राचीन लोक जलोपचारांचा उपयोग करीत. रोमन काळातील स्नानगृहे प्रसिद्ध असून इ. स. चौथ्या शतकात खुद्द रोममध्येच त्यांची संख्या १,००० होती. त्यांची बांधणी तुर्की स्नानगृहासारखीच असे व त्यांत निरनिराळ्या तापमानांना ठेवलेल्या खोल्या असत. उत्तर भारतात अजूनही हमामाचे अथवा ‘बादशाही स्नानगृहाचे’ मोगलकालीन अवशेष बघावयास मिळतात. आधुनिक तुर्की स्नानगृहे हमामांचीच सुधारून वाढविलेली आवृत्ती असून यूरोपात लोकप्रिय आहेत. आजच्या जलोपचार चिकित्सेच्या लोकप्रियतेचे श्रेय व्हिन्सेंट प्रीसनिट्झ यांना द्यावे लागते व त्यांना जलोपचाराचे जनक मानतात. न्यूयॉर्क येथील बॉक् तसेच मिशिगन राज्यातील जॉन एच्. केलॉग यांनी जलोपचारांना पद्धतशीर स्वरूप देऊन त्यापासून मिळणारे फायदे इतरांना दाखवून दिले.
खनिजयुक्त जल चिकित्सेकरिता पोटातून देतात वा बाह्योपचारांसाठीही वापरतात [⟶ खनिज जल].
पाण्याचे काही विशिष्ट गुणधर्म असे आहेत की, ज्यांमुळे ते उपचाराचे एक उत्तम साधन बनते. पाण्यामध्ये उष्णता शोषून घेण्याचा, फैलावण्याचा तसेच तिचे उत्सर्जन करण्याचा मोठा गुण आहे. पाणी हे विश्वव्यापी विद्रावक (पदार्थ विरघळविणारे द्रव्य) आहे व ते तीनही अवस्थांत मिळू शकते. पाहिजे तसे ऊष्मीय आणि यांत्रिक उपयोग करण्यासारखे ते एक लवचिक माध्यम आहे. ते जरूर त्या शरीरभागापुरतेच किंवा सबंध शरीरावर वापरता येते. त्याची उष्णता शोषणक्षमता एवढी मोठी आहे की, या गुणामुळेच ते विशिष्ट उष्णता मानक बनले आहे. त्यापासून उष्णता उत्सर्जनही सहज होते म्हणून ते शरीराची उष्णता कमी करण्याकरिता किंवा वाढविण्याकरिता वापरता येते. ते बस्तीकरता उत्तम द्रव्य आहे. जलपानामुळे यूरिक अम्ल, यूरिया लवणे, जादा साखर व इतर अनेक टाकाऊ पदार्थ शरीरातून बाहेर टाकण्यास मदत होते.
विविध प्रकारची स्नाने व त्यांचे शरीरप्रकृतीवरील परिणाम यांचे ‘स्नान चिकित्साशास्त्र’च बनले आहे. शीतजलस्नान ऊर्जा उत्पादक असते. ३०°–३२° से. तापमानाच्या कोमट पाण्याचे स्नान ज्वरामध्ये उष्णता कमी करते. ३४°–३५° से. तापमानाच्या कोमट पाण्याचे स्नान त्वचेवाटे मल निःसारणास उपयुक्त असते परंतु दीर्घकाल वापरल्यास मूर्च्छाकारक असते. ३७° से. तापमानाच्या पुढील तापमान असलेल्या वाफाऱ्याचे स्नान किंवा तुर्की स्नान भरपूर घाम आणणारे असते व ते दुर्बल हृदयस्नायू असणाऱ्यांस अपायकारक असते. ‘निश’ किंवा रशियन स्नानात तापलेल्या पदार्थावर पाणी मारून तयार होणाऱ्या वाफेचे स्नान घेतात. ‘सौना’ या प्रकारात प्रथम कोरड्या उष्णतेचा उपयोग करून पुष्कळ घाम आल्यानंतर लगेच थंड पाण्याने अंघोळ करावयाची असते. मद्यातिरेकामुळे बेशुद्धी आल्यास व आतपमूर्च्छेत (सूर्याच्या उष्णतेमुळे आलेल्या बेशुद्धीत) पिचकारीतून पाणी जोराने शरीरावर मारतात त्याला निषेच स्नान म्हणतात. याचा आणि वर्षास्नानाचा (कृत्रिम पर्जन्यधारांतील स्नान) ऊर्जा उत्पादक म्हणूनही उपयोग होतो. स्नान चिकित्सेचा प्रमुख उद्देश उत्सर्जन क्रियेस मदत करण्याचा (मुद्दाम घाम आणून वगैरे) असतो व म्हणून संधिवात, विषाक्तता, मधुमेह आणि मेदाधिक्य यांमध्ये ती गुणकारी असते. भोवऱ्यातील स्नान या प्रकारात टबमध्ये कृत्रिम भोवरे उत्पन्न करून त्यांत रोगट भाग बुडवून ठेवतात. अंगघात झालेला अवयव, अस्थिभंगातून बरा झालेला व स्नायू अशक्त बनलेला भाग, स्नायू लचकणे किंवा मुरडणे, कटिशूल आदींवर भोवऱ्यातील स्नान उपयुक्त असते. रोगट भागातील रुधिराभिसरण सुधारते व स्नायूही सुधारतात.
सूर्यस्नानात सबंध शरीर उघडे करून सूर्यप्रकाश अंगावर खेळू देतात. हवास्नानातही हवा विवस्त्रावस्थेतील शरीरावर घेण्याचा उद्देश असतो. हवा थंड असल्यास ती संपूर्ण तंत्रिका तंत्राचे (मज्जासंस्थेचे) बलवर्धन करते व त्वचेचे कार्य सुधारते. वरील स्नान प्रकारांशिवाय निसर्गोपचारतज्ञास कुने पद्धतीतील बाष्पस्नान, कटिस्नान, सिट्सबाथ (गुह्यांग स्नान) इत्यादींविषयी माहिती असावी लागते.
विद्युत् चिकित्सा : ख्रिस्तपूर्व ४०० पासून विजेबद्दलचे उल्लेख आढळतात, तरीदेखील इ. स. १६०० नंतरच रोगोपचाराकरिता ती प्रथम वापरण्यात आली. विल्यम गिल्बर्ट यांनी यासंबंधी अनेक प्रयोग केले. त्यांनी प्रत्यक्षात विजेचा चिकित्सेकरिता कधीही उपयोग केला नसला, तरी त्यांच्याच मूळ संशोधनावर या चिकित्सेचा पाया आधारलेला आहे.
निरनिराळ्या प्रकारचे विद्युत् प्रवाह वापरून ऐच्छिक व अनैच्छिक स्नायूंची जोरदार आकुंचने मिळवता येतात तंत्रिकांना उत्तेजित करता येऊन त्यांची प्राकृतिक स्थिती सुधारता येते, वेदना व दाहयुक्त सूज कमी करता येतात हृदयावर परिणाम होऊ न देता त्वचेतील रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन किंवा प्रसरण करता येते संवेदनाहरण आणि कृत्रिम श्वासोच्छ्‌वसन करता येते विकृत चयापचय (शरीरात सतत चालणाऱ्या भौतिक व रासायनिक घडामोडी) योग्य बनवून यूरिया, यूरिक अम्ल इ. टाकाऊ पदार्थांच्या उत्सर्जनाचा वेग वाढविता येतो ऊतक घट्ट किंवा पातळ करता येते आणि त्वचा न फाडता तीमधून ठराविक जागी औषधे पुरविता येतात. असे विजेचे चिकित्सेच्या दृष्टीने अनेक उपयोग आहेत.
विद्युत् उपचाराकरिता पुढील प्रकारचे प्रवाह वापरता येतात : (१) गॅल्व्हानिक अथवा चल विद्युत्, (२) फॅराडिक विद्युत् प्रवाह (उच्च विद्युत् दाब देणाऱ्या प्रवर्तक वेटोळ्यापासून मिळणारा विद्युत् प्रवाह), (३) घर्षणजन्य स्थिर विद्युत्, (४) प्रत्यावर्ती (उलटसुलट दिशेने वाहणारा) विद्युत् प्रवाह व (५) उच्च कंप्रता (दर सेकंदास होणारी कंपनसंस्था उच्च असलेला) विद्युत् प्रवाह.
विद्युत् प्रवाहाचे शरीरावरील परिणाम यांत्रिक, रासायनिक, ऊष्मीय, प्रारणविषयक (तरंगरूपी ऊर्जेविषयक) आणि मानसिक असे असतात.
विद्युत् चिकित्सेचा मूळ हेतू शरीरात खोल जागी असलेल्या ऊतकांना उष्णता पोहोचविणे हाच असल्यामुळे ⇨ ऊतक तापनचिकित्सेला प्राधान्य येते. याशिवाय ज्या स्नायूंच्या तंत्रिका विकृत झालेल्या असतात त्यांचा ताण टिकवून धरण्याकरिता विद्युत् उपचार मदत करतात.
प्रकाश चिकित्सा : ज्या चिकित्सेकरिता प्रकाशाचा विशेषेकरून सूर्यप्रकाशाचा उपयोग करतात तिला प्रकाश चिकित्सा म्हणतात. भौतिकी चिकित्सेचे ते एक अंग आहे, असे म्हणावयास हरकत नाही [⟶ भौतिकी चिकित्सा]. निरनिराळे प्रकाश किरण उत्पन्न करण्याकरिता यात विद्युत् प्रवाहाचा उपयोग करण्यात येत असला, तरी या चिकित्सेचा समावेश विद्युत् चिकित्सेत होत नाही, कारण येथे विजेचा प्रत्यक्ष उपयोग केला जात नाही. मानवी शरीराला ज्याप्रमाणे ऑक्सिजन, पाणी, अन्न व हवा जीवनावश्यक आहेत त्याचप्रमाणे सूर्यप्रकाशही जीवनावश्यक आहे. शतकानुशकते मानवाने सूर्योपासना चालू ठेवली असून सूर्यकिरणांचा उपयोग चिकित्सेकरिता करणारी कोणतीही संस्था अस्तित्त्वात येण्यापूर्वी हजारो वर्षांच्या अनुभवाने त्यांनी शरीरक्रियाविज्ञानविषयक शक्ती ज्ञात झाली होती. साध्या तापापासून तो क्षयरोगापर्यंत शेकडो लहान मोठे रोग बरे करण्याचे सामर्थ्य सूर्यकिरणांत असल्याचे सिद्ध झाले आहे. सूर्यकिरणांच्या सतत व नियमित सेवनामुळे मनुष्य दीर्घायुषी होऊ शकतो, असे सूर्योपचार चिकित्सक ऑग्यूस्त रॉल्ये यांचे म्हणणे आहे. त्यांनी १९०३ मध्ये स्वित्झर्लंडमधील आल्प्स पर्वतातील लेझीं या ठिकाणी सूर्योपचाराकरिता खास संस्था काढली असून तेथे हाडांच्या व इतर प्रकारच्या क्षयावर यशस्वी उपचार करण्यात आले आहेत. भारतातही जामनगर येथे इन्स्टिट्यूट ऑफ रे थेरपी (सोलेरिअम) १९३४ मध्ये स्थापण्यात आली असून त्या ठिकाणी संधिवात, हाडांचा क्षयरोग इत्यादींवर इलाज केले जातात.
सूर्यस्नानाविषयी रोलिअर यांचे पुढील विचार महत्त्वाचे आहेत. सूर्यस्नान ही साधीसुधी गोष्ट नाही. जेव्हा पाहिजे तेव्हा व पाहिजे तितका वेळ उन्हात बसता येणार नाही. सूर्यस्नान जर शास्त्रोक्त पद्धतीने केले, तरच त्याचे फायदे अनुभवास येतील. जरूरीपेक्षा जास्त वेळ सूर्यस्नान केल्यास फायदा होण्याऐवजी तोटाच होण्याचा संभव जास्त. सूर्यस्नान हे नैसर्गिक व अगदी सहज कोणाच्याही आटोक्यातले असल्यामुळे प्रत्येकाला त्याचा लाभ घेता येतो.
वर्णचिकित्सा : रोगोपचाराकरिता ज्या चिकित्सेत वर्णांचा (रंगांचा) उपयोग करतात तिला वर्णचिकित्सा म्हणतात. एडविन डी. बॅबिट यांनी ही पद्धती प्रथम उपयोगात आणली. त्यांनी या विषयावर द प्रिन्सिपल्स ऑफ लाइट अँड कलर नावाचा ग्रंथ लिहिला असून तो या चिकित्सेचा आधार ग्रंथ मानला जातो. वर्णचिकित्सेत निरनिराळ्या रंगांचे प्रकाश किरण वापरतात. पृथ्वीवरील सर्व वस्तूंमध्ये रंग असतात. पृथ्वीवर पडणारा पांढरा प्रकाश निरनिराळ्या रंगांच्या मिश्रणापासूनच बनलेला आहे. बॅबिट यांच्या मते प्रकाश आणि रंग कंपनांपासून उत्पन्न होतात व या कंपनांना विशिष्ट गती प्राप्त होत असते. या कंपनसंख्येवर त्याचे गुणधर्म अवलंबून असतात. सूर्यकिरण रंगीत काचांतून शरीरावर पडल्यास काही विशेष परिणाम करू शकतात. दुरापास्त रोगामध्ये रोग्याला विशिष्ट रंगसंगती केलेल्या खोलीत झोपविण्याने फायदा होतो. पिवळा रंग दिलेल्या खोल्यांतून मंदबुद्धीची मुले सुधारतात. साधे अन्न किंवा पेय रंगीत किरणांमुळे व जंबुपार (वर्णपटातील जांभळ्या रंगाच्या पलीकडील अदृश्य) किरणांमुळे अधिक पौष्टिक बनविता येते. शुद्ध पाणी निरनिराळ्या रंगांच्या बाटल्यांत भरून तीनचार तास सूर्यप्रकाशात ठेवल्यास औषधासारखे वापरता येते [⟶ वर्णचिकित्सा].
मातीचे उपचार : पंचमहाभूतांतील पृथ्वी हे तत्त्व मातीच्या स्वरूपात असून त्याचा निसर्गोपचारातील उपयोग एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे. जर्मन निसर्गोपचार तज्ञ ए. जस्ट यांनी मातीच्या उपचाराबद्दल बरीच माहिती सांगितली असून त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे मातीचा उपयोग करून असाध्य रोगही बरे होतात. मातीविषयी खास लक्षात ठेवावयाची गोष्ट म्हणजे ती स्वच्छ जागेतील व उत्तम असली पाहिजे. मातीचे निरनिराळे प्रकार असून त्यांचे गुणधर्मही निरनिराळे आहेत. काळ्या मातीपेक्षा नदीतील तांबडी गाळाची माती अधिक गुणकारी आहे. अती चिकट माती वापरू नये. रेताड व कमी चिकट माती उत्तम असून ती चाळणीतून चाळून थंड पाण्यात भिजवून वापरतात. ती शरीरावर लेपासारखी लावता येते किंवा फडक्याच्या पुरचुंडीतून ठराविक जागी लावता येते. काही घरगुती उपचारांत माती उत्तम ठरली आहे, उदा., विंचूदंश झालेल्या जागी माती लावतात. महात्मा गांधींचे मातीच्या उपचारासंबंधी काही अनुभव पुढे दिले आहेत. (१) आमांश झाल्यावर ओटीपोटावर मातीचा जाड लेप दिल्याने आमांश दोनतीन दिवसांत कमी झाला. (२) डोकेदुखीवर मातीचा लेप डोक्यावर बांधताच बरे वाटले. (३) डोळ्यांची आग मातीची जाड वडी डोळ्यांवर ठेवल्यावर कमी झाली.
संगीत चिकित्सा : संगीताचा मानसिक अथवा शारीरिक विकृतीवर उपचार म्हणून उपयोग ज्या चिकित्सेत करतात तिला संगीत चिकित्सा म्हणतात. प्राचीन वैद्यांना निसर्गाचे उत्तम ज्ञान होते व त्यामुळे त्यांना लवकरच संगीताच्या रोगहारक शक्तीची जाणीव झाली असावी. चार हजार वर्षांपूर्वी ईजिप्तमधील धर्मोपदेशक-वैद्य काही ठराविक मंत्र म्हणत व त्या आवाजाने स्त्रीच्या प्रसवशक्तीवर परिणाम होतो, अशी त्यांची समजूत होती. प्राचीन हिब्रू लोक संगीत चिकित्सेचा अनेक रोगांवर उपयोग करीत असल्याची उदाहरणे नमूद करण्यात आलेली आहेत. कन्फ्यूशस व प्लेटो यांना संगीताचे महत्त्व पटलेले होते, कॅसिडोरस यांच्या मताप्रमाणे संगीतामध्ये भावनिक आरोग्यरक्षणाची शक्ती असावी. ते म्हणतात, भीती व राग संगीतामुळे कमी होतात निष्ठुरता नाहीशी होते जडत्त्व कमी होते व जे त्यात रस घेतात त्यांना मनःशांती मिळते. संगीत विषण्णता आणि मत्सर घालवते. कंटाळा घालवते व अंतरात्मा शांत करते.
संगीताचा रोगोपचार म्हणून प्रथम उपयोग केल्याचे श्रेय झेनोक्रेटिझ, सारपेंडर आणि एरिओन यांना द्यावे लागते. त्यांनी उन्माद वायूवर (हिस्टेरियावर) संगीत उपचारार्थ तंतुवाद्य प्रथम वापरले. संगीताचा मन शांत करण्याचा गुणधर्म उपयोगात आणल्याची अनेक उदाहरणे आहेत. स्पेनचे राजे पाचवे फिलिप, बव्हेरियाचे राजे लुड्‌विग हे संगीत चिकित्सेमुळे बरे झाल्याची उदाहरणे आहेत. आधुनिक काळात ज्यांनी संगीत चिकित्सेकडे लक्ष वेधले त्यांमध्ये बॉकल्सबी, डी. टी. विमर, एल्. एस्. बेंडर इ. अमेरिकन डॉक्टरांचा प्रामुख्याने उल्लेख करावा लागतो. न्यूयॉर्क येथे हॉस्पिटल म्यूझिक कमिटी स्थापन करण्यात आली आहे. मानसिक विकृती झालेल्या रोग्यांवर संगीत चिकित्सा विशेष उपयुक्त ठरते, असे आढळले आहे. १९३८ मध्ये संगीत चिकित्सेची सुरुवात अमेरिकेतील इलॉइस येथे करण्यात आली. दररोज अर्धा तास रुग्णालयात विशिष्ट प्रकारचे संगीत विशिष्ट रोग्यांना ऐकविण्यात येई. निरनिराळे संगीत प्रकार शरीरावर निरनिराळे परिणाम करतात हे सिद्ध झाले आहे. आनंदी संगीत मेंदूकडे जाणारे रक्त प्रमाण वाढवते. राष्ट्रगीत गायले जाताना देशप्रेमाची भावना उत्तेजित होते, हे सर्वांना माहीतच आहे. सैनिकांचा आणि संगीताचा घनिष्ठ संबंध आहे. संगीतामुळे रुधिराभिसरणाचा प्रवाह वेग वाढतो व अधिक रक्तपुरवठ्यामुळे नेहमीपेक्षा अधिक काम होते. मेंदूचे कार्य तालबद्ध असते व संगीतातील ताल मेंदूच्या कार्यावर परिणाम करतो, असे सिद्ध झाले आहे. अमेरिकेतील इरा एम्. अल्टशूलर संगीत चिकित्सेच्या गाढ्या व्यासंगी असून त्यांनी या विषयावर बरेच संशोधन केले आहे. त्यांच्या मताप्रमाणे (१) संगीतामध्ये चयापचय, श्वसन, रक्तदाब, नाडी, अंतःस्त्रावी ग्रंथी (ज्यांचा उत्तेजक स्त्राव रक्तात एकदम मिसळतो अशा वाहिनीविरहित ग्रंथी) आणि स्नायूंची ऊर्जा यांवर परिणाम करण्याची क्षमता आहे. (२) त्यामध्ये लक्ष वेधून घेण्याचा व ते टिकवून धरण्याचा गुण आहे. (३) मनस्थितीत योग्य तो बदल घडवून मनोरंजन करण्याचा गुण आहे. (४) ते चित्तवृत्ती नियंत्रित करू शकते. (५) बुद्धीला चेतना देते.
संदर्भ : 1. Amber, R. B. Color Therapy, Calcutta, 1964.
आपटे, ना. रा. भालेराव, य. त्र्यं.
“