धायटी : (धावशी हिं. धाई, धवाई गु. धावणी क. बेला सं. ताम्रपुष्पी धवनी, धातकी वन्हिशिखा लॅ. वुडफोर्डिया फ्लोरिबंडा कुल-लिथ्रेसी). सु. ३० सेमी. उंचीचे हे पानझडी झुडूप भारतात सर्वत्र (विशेषतः महाबळेश्वर, कोकण, कारवार इ. भागांत) मोसमी जंगलात व समुद्रकिनाऱ्याच्या परिसरात आढळते. शिवाय ब्रह्मदेश,बलुचिस्तान, आफ्रिकेतील उष्ण प्रदेश, अतिपूर्व, जावा, सुमात्रा इ. प्रदेशांतही आढळते. हिची पाने साधी, संमुख (समोरासमोर), अंडाकृती–कुंतसम (भाल्यासारखी) ती वरून मखमली असून त्यांवर खालून काळे ठिपके असतात लहान फांद्यांवर पांढरट लव असते. पानांच्या खालील बाजूस अंतर्धारी (किनारीच्या कडेने जाणारी) सिरा (शीर) स्पष्ट दिसते फुले असंख्य, लहान, गर्द शेंदरी, २–१५ च्या वल्लऱ्यांवर [→पुष्पबंध] पानांच्या बगलेत डिसेंबर–मेमध्ये येतात. संवर्त वक्रनलिकाकृती संदले व प्रदले प्रत्येकी सहा पाकळ्या अरुंद व लांबट टोकदार केसरदले १२ किंजपुटात दोन कप्पे व मध्यवर्ती अक्षावर प्रत्येक कप्प्यात अनेक बीजके [→ फूल]. बोंडे लहान, लवंगेसारखी व लाल असून अनियमितपणे तडकतात. बिया असंख्य, लांबट त्रिकोणासारख्या, तपकिरी आणि गुळगुळीत असतात. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ लिथ्रेसी कुलात (मेंदी कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात. फुलांपासून लाल रंग मिळतो व तो इतर रंगद्रव्यांबरोबर बंधक (रंग धरून ठेवणारे द्रव्य) म्हणून वापरतात. काही ठिकाणी फुले खातात किंवा थंडाईकरिता वापरतात. पाने व फुले यांपासून टॅनीन द्रव्य काढतात व ते कातडी कमाविण्यासाठी बरेच उपयोगात आहे. सुक्या फुलांचे चूर्ण स्तंभक (आकुंचन करणारे) असून अतिसार, रक्तपित्त व्याधी (स्कर्व्ही), विषबाधा, आर्तव (मासिक पाळीचे) दोष, यकृत विकार, मूळव्याध इत्यादींवर गुणकारी असते. गरोदरपणीही निर्दोष व उत्तेजक असते. शोभेकरिता झाडे बागेत लावतात.
कुलकर्णी, उ. के.
“