चातक : कोकिळ, पावशा वगैरे पक्ष्यांबरोबरच याचाही क्युक्युलिडी या पक्षिकुलात समावेश केला आहे. सबंध भारतात व हिमालयात सु. २,४४० मी. उंचीपर्यंत हा आढळतो. याचे शास्त्रीय नाव क्लेमेटर याकोबिनस असे आहे. याची उत्तर भारतात पावसाळ्यात नेहमी आढळणारी सीरेटस ही प्रजाती आफ्रिकेतून इकडे येत असावी.
हा पक्षी साधारणतः साळुंकीएवढा असतो, पण त्याचे शेपूट बरेच लांब असते. शरीराचा सगळा वरचा भाग, डोके व त्यावरचा ठसठशीत तुरा काळ्या रंगाचा हनुवटी, कंठ आणि सगळा खालचा भाग पांढरा पंखावर रूंद पांढरा पट्टा शेपटीतील पिसांची टोके पांढरी डोळे तांबडे तपकिरी चोच काळी आणि पाय काळसर निळे नर व मादी एकसारखी दिसतात. हे एकएकटे किंवा यांची जोडपी असतात.
दमट आणि भरपूर पाणी असणारे प्रदेश याला विशेष आवडत असल्यामुळे हा पावसाळ्यात सगळीकडे असतो. हा नेहमी दाट झाडीत राहतो, परंतु मनुष्यवस्तीच्या आसपासच्या झाडावरही आढळतो. टोळ, नाकतोडे, केसाळ सुरवंट, मुंग्या, कोळी व क्वचित काही फळे हे याचे भक्ष्य होय. हा मुख्यतः वृक्षवासी आहे, पण भक्ष्य मिळविण्याकरिता कधीकधी तो जमिनीवर उतरतो. तो भित्रा किंवा एकलकोंडा नसतो. याचे पी-पी-पिऊ, पिऊ-पिऊ-पी-पी-पिऊ असे आवाज ऐकायला बरे वाटतात.
चातकाची वीण जूनपासून ऑगस्टपर्यंत होते. चातकी आपली अंडी छोट्या सातभाईच्या घरट्यात घालते. अंड्याचा रंग सातभाईच्या अंड्याप्रमाणेच आकाशी असतो. चातकी सरळ सातभाईच्या घरट्याजवळ जाते. सातभाई हा लहान पक्षी असल्यामुळे भिऊन घरट्यातून पळून जातो व काही आडकाठी न येता चातकीला त्याच्या घरट्यात अंडे घालता येते. सप्टेंबरच्या सुमारास सातभाईची पिल्ले अंड्यांतून बाहेर येतात त्यांमध्येच चातकाचे पिल्लू असते. आपल्या पिल्लाबरोबरच सातभाई चातकाच्या पिल्लाला वाढवीत असतात. चातकाचे पिल्लू तपकिरी रंगाचे असून त्याच्या पंखावर पिवळसर आडवा पट्टा असतो, त्यामुळे ते सहज ओळखू येते.
पहा : कोकिळ पावशा सातभाई.
कर्वे, ज. नी.
“