काजळ : डोळयांचे एक सौंदर्यप्रसाधन. पुरातन काळापासून डोळयांत काजळ किंवा अंजन घालण्याची प्रथा आढळते. काजळ घातल्याने डोळे सतेज व आकर्षक दिसतात. विशेषतः स्त्रिया काजळ घालतात. लहान बालकांच्या डोळ्यांत काजळ घालण्यात येते. नेत्ररोग होऊ नयेत, म्हणूनही डोळ्यांत काजळ घालतात. काजळाला स्त्रियांच्या सोळा शृंगारांत स्थान आहे. सुवासिनींमध्ये सणासुदीला मुद्दाम काजळ घालण्याची प्रथाही दिसून येते. काजळाप्रमाणे सुरमा नावाचा पदार्थ विशेषतः मुसलमान स्त्रिया व पुरुष वापरतात. काजळाप्रमाणे अनेक प्रकारची नेत्रांजनेही आहेत त्यामुळे डोळे चुरचुरतात व पाणी येऊन स्वच्छ होतात. काजळाशी अशुभनिवारणाचा संकेतही निगडित असल्याचे दिसून येते. लहान मुलाला काजळाचे गालबोट लावतात. काजळ तयार करण्याची कृती सुश्रुतसंहितेत आढळते. सामान्यतः एरंडेलाच्या किंवा तुपाच्या ज्योतीवर तांब्याचे भांडे पालथे धरुन काजळी धरतात. ती लोण्यात कालवून काजळ बनवितात.
शहाणे, शा.वि.