औषध

औषध : औषधाची पूर्ण व्याप्ती असलेली व्याख्या करणे कठीण आहे. ‘न अनौषधिभूतं जगति किश्चित् विधते द्रव्यम्’ म्हणजे औषध म्हणून ज्याचा उपयोग होऊ शकणार नाही असे कोणतेही द्रव्य सृष्टीत नाही, असे प्राचीन भारतीय वैद्यकाचे वचन आहे. ज्या पदार्थाला काही गुण व काही क्रियाकारित्व आहे त्याला द्रव्य समजतात यामुळे कोणतेही द्रव्य औषध म्हणून वापरता येते.

आधुनिक वैद्यकशास्त्राच्या दृष्टीने पशुपक्षी व मानव यांना होणाऱ्या कुठल्याही रोगांच्या प्रतिबंधासाठी, शमनासाठी किंवा चिकित्सेसाठी, पोटात देऊन, बाहेरून लावून किंवा अन्यप्रकाराने म्हणजे सुईने अधस्त्वक (त्वचेखाली), त्वक (त्वचा), नीला, स्नायू, पर्युदर (उदरातील इंद्रियांवर पसरलेला पातळ पडद्यासारखा थर), परिफुप्फुस (फुप्फुसाभोवतालचे नाजूक व द्रव्ययुक्त आवरण), मस्तिष्क-मेरू-द्रव (मेंदू आणि मेरूरज्जू यांच्याभोवती असलेला द्रव पदार्थ), मस्तिष्क-विवर इ. ठिकाणी टोचून जी द्रव्ये वापरतात व ज्यांचा सामान्यपणे अन्न (आहार) म्हणजेच ऊर्जा उत्पादनासाठी म्हणून उपयोग केला जात नाही, त्यांना औषधी द्रव्ये म्हणता येते. यास मद्यासारखे काही पदार्थ अपवादात्मक असतात, कारण त्यांचा औषध म्हणून तसेच ऊर्जोत्पादनासाठी उपयोग होतो.

पूड, गोळी, चूषिका (चोखण्याची गोळी), वडी, चाटण, द्रवमिश्रण या प्रकारांनी पोटात घेण्याची लेप, लेपन, पोटीस, बिंदुगालन (औषधयुक्त ओले कापड रोग्याभोवती गुंडाळणे), मज्‍जन (शरीर अथवा एखादा अवयव औषधयुक्त द्रवात बुडविणे) या प्रकारांनी बाहेरून लावण्याची व निरनिराळ्या संहतीच्या (विरघळलेल्य पदार्थाच्या प्रमाणाच्या) विद्रावांनी टोचण्याची औषधे वापरली जातात.

ज्याची मात्रा शक्य तेवढी लहान, जे घेण्यास सुसह्य, ज्यात निरुपयोगी भाग शक्य तितका कमी, ज्यापासून कुठलाही अपाय होण्याचा संभव कमीत कमी किंवा अजिबात नाही, या सर्व गुणांनी युक्त असूनही जे अल्पमोली व बहुगुणी असते त्याला उत्तम औषध समजतात. असे सर्वोत्कृष्ट औषध सिध्द करणे व्यवहारात शक्य होत नसल्याने जे गुणकारित्वात श्रेष्ठ तेच औषध मात्रा, आकर्षकपणा, थोडेसे दुष्परिणाम होण्याचा संभव, मूल्य इत्यादींचा तारतम्याने विचार करून व्यवहारात श्रेष्ठ समजले जाते.

औषधे ही वनस्पतिज, प्राणिज, खनिज तसेच प्रयोगशालेत कृत्रिमरीत्या तयार केलेली असू शकतात.

औषधांचे कार्य पुढील प्रकारांनी होते : (१) स्थानिक : सुंठ लावल्यानंतर आग होणे किंवा मेंथॉल लावल्यानंतर गार वाटणे, (२) शोषून घेतले जाण्यापूर्वी परिणाम करणारी लवण-रेचके, (३) शोषून घेतल्यावर कुठल्या तरी ऊतकांवर (समान रचना व कार्य असणाऱ्या पेशींच्या समूहांवर) किंवा तंत्रांवर (संस्थांवर) कार्य करणारी ग्रंथिस्राव वाढविण्यासाठी देण्यात येणारी औषधे व मूत्रले (मूत्राचे प्रमाण वाढविणारी औषधे), (४) तंत्रिका तंत्राद्वारा (मज्जा संस्थेद्वारा) कार्य करणारी, (५) खोकल्यासाठी देण्यात येणाऱ्या काही द्रव्यांप्रमाणे उत्सर्जन होत असताना कार्य करणारी.

आपटे, ना. रा.

प्रचलित औषधिद्रव्यांचे त्यांच्या परिणामानुसार सामान्यत: पुढीलप्रमाणे वर्गीकरण केले जाते :

आयुर्वेदीय वर्णन :औषध नाही असे एकही द्रव्य जगात नाही. ते शरीराला शक्य तितके जमेलसे करून युक्तीने द्यावे म्हणजे ते शरीरास शल्य न होता, रस, वीर्य, विपाक प्रभावाने किंवा स्वत: द्रव्यत: विकारनाश करते. शरीर त्याला पचवूनही त्याच्याकडून कार्य करून घेते. औषध स्वत:च्या रसादींपैकी जो गुण बलवान असेल त्याने कार्य करते. पण आहार रसादी कार्यासह स्वत: कार्य करते. औषधे शरीराचा घटक होतीलच असा नियम नाही. पण अन्न शरीराचा घटक होते. आहार शरीराला औषधापेक्षा जवळचा म्हणून औषध आहारासारखे जवळचे म्हणजे अनुकूल करून व आहाराबरोबर द्यावे. औषध जितके दूरचे तितका गुणाबरोबर त्याच्या अवगुणाचा परिणामही शरीराला भोगावा लागतो, अन्य रोगोत्पत्ती होते. ज्या औषधाने प्रस्तुत रोग वा दोष नष्ट होऊन अन्य रोग होतो ते औषध चांगले नाही. प्रस्तुत रोग नष्ट होऊन अन्य रोग करणार नाही ते औषध श्रेष्ठ होय.

जोशी, वेणीमाधवशास्त्री

“