कॅलॅमाइटेलीझ : पुराजीव महाकल्पात (सु. ६०–२४.५ कोटी वर्षांपूर्वी) अस्तित्वात असलेल्या पण आता फक्त जीवाश्मरूपात (अवशेषरूपात) आढळणार्‍या वाहिनीवंत (पाणी वा अन्नाची ने–आण करणारी शरीरघटक असणार्‍या) अबीजी वनस्पतींचा [ → टेरिडोफायटा] एक विलुप्त गण. मुख्यतः उत्तर गोलार्धातील डेव्होनियन (सु. ४२–३६⋅५ कोटी वर्षांपूर्वी) व कार्‌बॉनिफेरस (सु.३५ – ३१ कोटी वर्षांपूर्वीच्या) काळातील खडकांत त्या वनस्पतींच्या पानांचे, खोडांचे व शंकूचे (काहीशा लांबट अक्षावरील बीजुक म्हणजे लाक्षणिक प्रजोत्पादक भाग किंवा परागधारक खवल्यांचे वा छदांचे म्हणजे फुले किंवा फुलोरे ज्याच्या बगलेत येतात अशा पानांचे) जीवाश्म सापडतात. त्या ओषधीय [→ ओषधि] किंवा लहानमोठ्या वृक्षाप्रमाणे असून दलदलीत वाढत होत्या. वृक्षांची उंची सु. २०–३० मी. व व्यास एक मी. पर्यंत असून त्यावर बहुधा फांद्यांची व सदैव लहान आणि साध्या, सुट्या किंवा तळाशी जुळलेल्या पानांची मंडले होती. प्रत्येक मंडलात सु. ६–४० पाने असून प्रत्येक पान १० सेंमी. पर्यंत लाबं व अरुंद होते. जमिनीत वाढणार्‍या जाडजूड व शाखायुक्त मूलक्षोडापासून [→ खोड] जमिनीवर हवेत वाढणारे खोड व अनेक आंगतुक मुळे होती. विद्यमान ⇨एक्‍विसीटम वंशाशी ह्या वनस्पतींचे बाह्यस्वरूप व अंतर्रचना या बाबतींत साम्य आहे. मात्र आकाराने कित्येक जाती फार मोठ्या असून त्यांमध्ये द्वितीयक वृद्धी (लांबी वाढावयाची थांबून व आद्य पेशी समूहाचे विभेदन झाल्यावर खोड किंवा मुळाचा व्यास वाढणे) आढळते. कॅलॅमाइटस हा प्रमुख वंश असून खोड त्या नावाने, पाने ॲन्युलॅरिया आणि शंकू कॅलॅमोस्टॅचीस पॅलिओस्टॅकिया व कॅलॅमोकार्‌पॉन या वंशनामांनी ओळखली जातात. शंकूमध्ये एका अक्षावर अनेक वंध्य (वांझ) छदे व बीजुककोशदंड (बीजुके धारण करणार्‍या पिशवीसारख्या भागाचा देठ) यांची मंडले एकाआड एक असतात क्वचित छदे नसतात. काही जातींत समान व काहींत असमान बीजुके पण कॅलॅमोकार्‌पॉनमध्ये असम बीजुकत्व (एकापेक्षा जास्त प्रकारची बीजुके तयार होणे) व बीजानुकरण आढळते. विद्यमान एक्‍विसीटमसारख्या वनस्पती आणि कॅलॅमाइटेलीझ समान पूर्वजापासून अवतरल्या असाव्या असे हल्ली मानतात. भूवैज्ञानिक पुराव्यावरून मात्र कॅलॅमाइटेलीझ हेच पूर्वज असावेत असे दिसते.
पहा : एक्‍विसीटेलीझ पुरावनस्पतिविज्ञान.
वर्‍हाडपांडे, द. गो.
“