संग्रहालय – १

अशासकीय वस्तुसंग्रहालये : (१) श्री छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय ( पूर्वीचे नाव : प्रिन्स ऑफ वेल्स म्यूझीयम ), मुंबई : स्थापना वर्ष १९२२. या संग्रहालयात प्रागैतिहासिक व ऐतिहासिक अवशेष, अतिपूर्व देशातील धातुमूर्ती, मध्ययुगीन पाषाण शिल्पे, अश्मयुगीन अवशेष, तामपाषाणयुगीन भांडी, हत्यारे, अलंकार, अनेक संस्कृतींच्या वस्तू, ऐतिहासिक रंगीत चित्रे, हस्तिदंत, लाकूड व धातूवरील कोरीव काम, नाणी, शिलालेख, तामपत्र इत्यादी ऐतिहासिक वस्तू आहेत. याशिवाय विविध पक्ष्यांचे पेंढा भरलेले नमुनेही एका वेगळ्या दालनात ठेवलेले आहेत.

(२) महात्मा फुले वस्तुसंग्रहालय, पुणे : स्थापना वर्ष १८७५. या संग्रहालयात हस्तकला, शेती, जंगल, निसर्ग, भूगर्भशास्त्र, उदयोग, शस्त्रे, गंथालय ( छायाचित्रे, तक्ते इत्यादीसहित ) इ. विभाग आहेत.

(३) सोलापूर जिल्ह्यातील भूतपूर्व अक्कलकोट संस्थानातील जुन्या राजवाड्यातील हत्यारखाना प्रसिद्घ आहे.

संग्रहालयांची उपयुक्तता : आज जगातील बहुतेक देशांनी संग्रहा-लयांची उपयुक्तता ओळखली आहे. खाजगी, शासकीय आणि संस्थात्मक प्रयत्नांतून संग्रहालय चळवळ सर्वदूर पसरली आहे. कलात्मक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, औदयोगिक इत्यादी विविध विषयांतील वस्तूंचे शास्त्रशुद्घ, शिस्तबद्घ, नियमानुसार संग्रह व संवर्धन करणारी संस्था, असे संग्रहालयांचे वर्णन करता येईल. ही संस्था कोणत्याही प्रकारचा फायदा मिळविण्याची अपेक्षा करीत नाही. जमविलेल्या वस्तूंची योग्य प्रकारे मांडणी करणे, आकर्षक पद्धतीने त्यांचे प्रदर्शन करणे, त्यांची नियमितपणे काळजी घेऊन जतन व संरक्षण करणे, अशी कामे ही संस्था करते. सर्वसामान्य लोकांना, विदयार्थ्यांना, अभ्यासकांना, संशोधकांना आनंद मिळावा, तेथील वस्तूंच्या अवलोकनातून त्यांचे शिक्षण व्हावे आपल्या राष्ट्रीय अस्मितेची ( अभि-मानाची ) आठवण होण्यासाठी प्रयत्न व्हावेत, अशी बहुविध उद्दिष्टे लक्षात घेऊन संग्रहालये स्थापन झाली आहेत. आपल्या पूर्वजांची कृतिशीलता, सौंदर्यदृष्टी, पराकम यांची जाणीव करून देणारी संग्रहालये ही प्रेरणास्थाने आहेत. संग्रहालये राष्ट्रीय वारसा सांभाळतात, म्हणून आकमण करणारे नेहमी संग्रहालये प्रथम नष्ट करण्याच्या प्रयत्नात असतात. ब्रिटिशांनी भारतातील मौल्यवान, भव्य, इतिहासाची साक्ष असणाऱ्या कोहिनूर हिरा, मयूर सिंहासन, उत्कृष्ट शिल्पे, जुनी हस्तलिखिते, बगलिघाट चित्रशैलीतील उत्कृष्ट कलाकृती आदी अनेक प्रकारच्या वस्तू इंग्लंडला नेल्या. आपल्या देशातील मौल्यवान वस्तू सुरक्षित ठेवणे व आपल्या काळातील सांस्कृतिक आदर्श, प्रतिमा पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचविणे, हे प्रत्येक पिढीचे कर्तव्य आहे, ही जाणीव संग्रहालये नागरिकांना करून देतात.

सांस्कृतिक वारसा : सांस्कृतिक वारसा सांभाळणे हे संग्रहालयांचे एक महत्त्वाचे व प्रमुख कार्य होय. हा वारसा नेमका कोणत्या वस्तूमधून प्रकट होऊ शकतो, याबद्दल मतभेद होण्याची शक्यता असते. यासाठी आपल्या देशाची घटना व कायदे लक्षात घेऊन वारसा स्पष्ट करणाऱ्या वस्तूंची यादी निश्चित करणे आवश्यक ठरते. या यादीतील वस्तूंच्या निर्देशनाने देशाची, राज्याची ठळक वैशिष्ट्ये कोणती ते निश्चित होते. देशादेशांतील संस्कृतींमधील वेगळेपण लक्षात येते. देशातील समाजाची तत्त्वज्ञानावरील निष्ठा आणि धारणा यांतून निर्माण झालेली श्रद्धास्थाने, जीवन जगण्याच्या पद्धती, वस्त्रप्रावरणे, राहण्याची घरे व त्यांची व्यवस्था, जेवणखाण्याच्या पद्धती, विवाहविधी, बालसंगोपन, स्त्रीसंरक्षण, धर्मविषयक कल्पना, धार्मिक संस्थांच्या पतिमा, साधने, साहित्य, कला, मनोरंजनाची साधने, प्रवासाच्या पद्धती, महान पुरूष व त्यांचे आचारविचार, पूजाअर्चा अशा अनेकविध गोष्टींतून समाजाची ओळख होत असते व इतर समाज गटांपासूनचे त्याचे वेगळेपण स्पष्ट होते. खाली दिलेल्या यादीतून भूभागाची ऐतिहासिक जडणघडण, प्रगती आणि समाजाच्या संस्कृतीची वैशिष्ट्ये स्पष्ट होतात.

(१) दुर्मिळ वस्तूंचा संग्रह, प्राणिजात, वनस्पती, भूमिगत खनिज पदार्थ, पूर्वीच्या प्राण्यांची शरीररचना, खडकातील वनस्पती व प्राणी (२) इतिहासाच्या संबंधातील वस्तू, तंत्रज्ञान, सैन्य, समाजशास्त्रविषयांचा इतिहास, राष्ट्रीय नेते, विचारवंत, शास्त्रज्ञ यांची माहिती आणि राष्ट्रीय महत्त्वाच्या घटना (३) पुरातत्त्वीय उत्खननांतून मिळालेल्या वस्तू व त्यांवरून काढलेले निष्कर्ष-शोध (४) ऐतिहासिक इमारती, स्मारके, कलात्मक वस्तू, प्राचीन स्थळे, जमिनीत गडप झालेल्या वस्तू, वास्तू (५) शंभर वर्षांपूर्वीच्या वापरातील वस्तू, नाणी, कोरीव वस्तू, धातुकाम (६)मानववंशशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या वस्तू (७) कलात्मक वस्तू, चित्रे, तैलचित्रे, आलेख, नकाशे, हस्तकलेतून निर्माण झालेल्या वस्तू अस्सल कलात्मक पुतळे, शिल्प, धातुशिल्प, मुद्रण, कोरीव दगड, शिळाछाप, कलात्मक जोडणी केलेल्या वस्तू, चित्रपट, छायाचित्रे, मांडणी (८) दुर्मिळ हस्तलिखिते, पोथ्या, गंथ, भूर्जपत्रे, दोलामुद्रिते, जुने गंथ, दस्तऐवज तसेच कलात्मक, शोभिवंत, साहित्यिक व वैज्ञानिक गंथ आणि कोशखंड (९) टपाल तिकिटे, कायदेशीर मुद्रांक कागद (१०) जुनी ऐतिहासिक कागदपत्रे, हस्तलिखित छायाचित्रे, रेखाचित्रे, ध्वनिमुद्रिका, चित्रपट, सिनेमाची यंत्रे (११) जुनी पण देखणी काष्ठशिल्पे, फर्निचर (१०० वर्षांपूर्वीचे ).

वरील यादीत सतत नव्या वस्तूंची भर पडत असते. प्रत्येक देशाच्या यादीत फरक असू शकतो. यूनेस्को संस्थेने एक वेगळी यादी तयार केली आहे. तिच्यात आणखीही वस्तू आहेत. त्यांनी आता पर्यावरण विषयासंबंधी वस्तूंचा समावेश केला आहे. ऐतिहासिक वास्तू व स्थळे यांचाही त्यांनी समावेश केला आहे. यात ‘ सांस्कृतिक संपदा ’ यांचाही समावेश होतो.

संग्रहालयातील प्रदर्शन व्यवस्था : संग्रहालयातील वस्तूंचे प्रदर्शन हा एक महत्त्वाचा विषय समजला जातो. यात दोन विभागांचा विचार करावा लागतो (१) संग्रहालयाची वास्तू व (२) वस्तूंचे प्रत्यक्ष प्रदर्शन.

वास्तू : एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरूवातीला संग्रहालयांचे वेगळेपण लक्षात घेऊन भव्य वास्तू बांधण्यास प्रगत आणि श्रीमंत देशांनी सुरूवात केली. उंच इमारती, भव्य दालने, सज्जे, आकर्षक आणि उंच प्रवेशद्वार, मोठया खिडक्या, प्रेक्षकांसाठी जाण्यायेण्याचे रूंद मार्ग, अशी श्रीमंत शैली असलेली वास्तू संग्रहालयासाठी उभारली जाऊ लागली. अशा इमारतींभोवती विस्तृत बागा, उंच वृक्ष, कारंजी, इमारतींभोवती फिरण्यासाठी शोभिवंत पायवाटा यांची योजना केलेली असते. अशा प्रकारच्या भव्य कलादालनांचा अनुभव अमेरिका, इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, इटली या देशांतून येतो. नंतरच्या काळात वैज्ञानिक, औदयोगिक संग्रहालये निघाली. या प्रकारच्या संग्रहालयांतून युद्घशास्त्रातील वस्तू, जुनी विमाने, नौका, पाणबुड्या, रडार व या सर्वांच्या प्रतिकृती दिसू लागल्या. या प्रकारच्या वस्तूंच्या प्रदर्शनासाठी वेगळ्या प्रकारच्या इमारतींची गरज भासू लागली. पूर्वीच्या पद्धतीत असणारा दालनांचा भव्यपणा, श्रीमंती थाट लुप्त झाला व ज्याला कार्यशील इमारती म्हणून अशा वास्तू उपयोगात येऊ लागल्या. अन्य प्रकारच्या संग्रहालयांमुळेही वास्तुशास्त्रात विविधता येऊ लागली.

विसाव्या शतकात मोठया संग्रहालयांनी अनेकविध सुविधा व सुधारणा करून त्यांच्या सामग्रीचा संग्रह दाखविला आहे. त्यामुळे काही प्राधिकाऱ्यांना असे वाटू लागले आहे की, प्रेक्षकांच्या मानसिकतेकडे लक्ष पुरविले पाहिजे. त्यासाठी संग्रहालयातील कर्मचारी वर्ग शैक्षणिक प्रक्रियांच्या बाबतीत जागृत असला पाहिजे. याकरिता काही संग्रहालयांनी आपल्या संग्रहाची सूची आणि तत्संबंधी माहिती देणारे साहित्य प्रकाशित केले आहे. शिवाय स्वागतकक्षेत स्वागतकार प्रेक्षकांना त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देतो. याशिवाय चौकशी कक्ष त्यांना संग्रहालयात प्रवेश केल्यानंतर कोणता अनुभव येईल, याची कल्पना देतो. संग्रहालये पाहण्यासाठी येणाऱ्या प्रेक्षकांची गरज काय आहे, ते जाणून घेणे आवश्यक आहे कारण हा मोठा खजिना पाहून प्रेक्षक संभमात पडतात. या संदर्भात प्रेक्षकांचे तीन वर्ग लक्षात घ्यावे लागतील : (१) संग्रहालय वरवर पाहण्यासाठी येणारे प्रेक्षक (२) शाळा, महाविदयालये यांमधील विदयार्थी, शिक्षक, प्राध्यापक, सुशिक्षितांचा वर्ग आणि (३) अभ्यासक व संशोधक. पहिल्या प्रकारचे सामान्य प्रेक्षक मनोरंजन, करमणूक आणि आनंद मिळविणे, यांसाठी संग्रहालयाला भेट देतात. दुसऱ्या प्रकारातील प्रेक्षकांचा हेतू शिक्षणाचा असतो. यासाठी संग्रहालयात व्याख्यान दालन, चित्रपट प्रदर्शन यांची सोय करावी लागते. तिसऱ्या प्रकारातील प्रेक्षक वस्तूंचे सौंदर्य, आकर्षकता, काळ, रंगसंगती, आकारमान, उपयोजिता या सर्वांचा वास्तूत तोल कसा साधला आहे, याचा अभ्यास करतात. त्यांच्यासाठी वास्तूत अभ्यास दालनाची व्यवस्था करावी लागते. गंथालय विकसित करावे लागते. या अभ्यासातून विविध प्रकारचे शोधनिबंध प्रसिद्घ होतात व देशातील औदयोगिक आस्थापनांना त्यांचा विशेष फायदा होतो.

तीनही प्रकारच्या प्रेक्षकांची गरज लक्षात घेऊन संग्रहालयांच्या इमारती उभाराव्या लागतात. प्रेक्षकांसाठी आता छायाचित्र संग्रहिका, सूक्ष्मपट, फीत मुद्रिका, प्रदर्शनातील वस्तूंच्या प्रतिकृती अशा वस्तूंची विकी केंद्रे निर्माण करावी लागतात. संग्रहालयात व्याख्यान देणारे, चित्रपट दाखविणारे मार्गदर्शक यांची सोय करावी लागते. तसेच संग्रहालयात प्रेक्षकांची फार गर्दी झाल्यास आर्द्रता वाढते आणि श्वासोच्छ्वासामुळे काही वस्तूंना इजा पोहोचण्याचा संभव असतो. त्या दृष्टीने कर्मचाऱ्यांनी योग्य ती काळजी घेतली पाहिजे.

वस्तूंचे प्रदर्शन : आधुनिक संग्रहालयात वस्तूंची विविधता विस्तारली आहे. तसेच संग्रहालयांकडून अपेक्षा वाढल्या आहेत. प्रदर्शित करावयाच्या वस्तूंचे सौंदर्य, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक महत्त्व प्रेक्षकांच्या लक्षात झटपट आणून देणे, ही वाढती गरज निर्माण झाली आहे. याला आंतरशास्त्रीय दृष्टिकोन म्हणतात. या सर्व उद्दिष्टांच्या विविधतेमधून ‘संग्रहालयातील वस्तूंचे प्रदर्शन ’ हेच एक शास्त्र झाले आहे.

वस्तू प्रदर्शनात प्रकाशयोजना, पर्यावरण, हवामान व आगीपासून जतन, तस्करी व चोरी यांपासून संरक्षण, वस्तू पाहणाऱ्या प्रेक्षकांची विभागणी अशा अनेक घटकांचा विचार करावा लागतो. त्या घटकांमध्ये वस्तूंच्या वा सामग्रीच्या परिरक्षणात प्रामुख्याने हवामानाचे नियंत्रण, हा महत्त्वाचा घटक आहे. समशीतोष्ण हवामानाच्या प्रदेशात सापेक्ष आर्द्रता ४० ते ६० टक्के असून १६° ते २४° से. तापमान असते आणि हवा सापेक्षता स्वच्छ ( धुळीपासून मुक्त ) व रासायनिक विकियांपासून अलिप्त असते. ही स्थिती संग्रहालयांना स्पृहणीय अशी ठरते. उष्ण वाळवंटी प्रदेशांत जतनाच्या बाबतीत अनेक समस्या उद्भवतात. उष्णता रासायनिक विकियांची गती वाढविते, तर शुष्कता रक्षण करते.

प्रदर्शनीय वस्तूंचा ठसठशीतपणा उठून दिसण्यासाठी नैसर्गिक प्रकाश आणि कृत्रिम प्रकाश यांची सरमिसळ करावी लागते. वातानुकुलीत दालनातून तर प्रकाशयोजना आणखी अवघड होते. प्रकाशाच्या स्रोतामुळे निर्माण होणारी उष्णता वस्तूला अपायकारक होऊ शकते. तिची रंगसंगती बदलू शकते किंवा जतनक्रिया बदलू शकते.

वस्तूंचा महत्त्वाचा, योग्य भाग प्रदर्शित होण्यासाठी लाकडाचे वा धातूंचे टेकू, चौकटी, बैठका, पेट्या इ. वस्तू आकारमानानुसार तयार कराव्या लागतात. काही ठिकाणी आरसे लावून पुतळ्यासारख्या वस्तूंचा मागील भागही प्रेक्षकाला समोरून दिसण्याची व्यवस्था करतात. या साधनांमुळे प्रदर्शनीय वस्तूंचे सौंदर्य खुलते पण ही साधनेच जर अतिदेखणी केली, तर प्रेक्षक अशा दुय्यम साधनांकडेच आकर्षित होतील, हे लक्षात घेऊन वस्तूचे महत्त्व अगकमाने लक्षात घ्यावे लागते. कृत्रिम प्रकाशयोजनेमुळे वस्तूचे नेमके आकारमान, प्रमाणबद्घता, समप्रमाणता, रेखीवपणा, रंगसंगती स्पष्ट करणे शक्य होते. संग्रहालयातील मौल्यवान जडजवाहीर, अतिमहत्त्वाच्या वस्तू आगीपासून, तस्करीपासून सांभाळाव्या लागतात. त्यामुळे अशा वस्तूंचे प्रदर्शन करण्यासाठी खास प्रकारचे फर्निचर तयार करून घ्यावे लागते. आवश्यक तेथे संरक्षक नेमावा लागतो. चोरी, आग, नुकसान पोहोचविणे यांसारख्या उपद्रवापासून रक्षण करण्याच्या दृष्टीने धोकादायक इशारा देण्याची व्यवस्था करतात. संग्रहालयातील बाल विभागातील वस्तूंचे प्रदर्शन करण्यासाठी प्रेक्षकांची उंची लक्षात घेऊन फर्निचर तयार करून घ्यावे लागते.

वस्तूंची ओळख तत्परतेने व्हावी, यासाठी चित्रवर्णन किंवा वस्तुवर्णन मजकूर फलकाव्दारे स्पष्टपणे वाचता येईल, अशा ठिकाणी लावण्याची पद्घत आहे. हे फलक केवळ नामनिर्देश करणारे असावेत की वस्तूंची माहिती, ऐतिहासिक महत्त्व त्यांत नोंदवावे, यांसंबंधीचा निर्णय अभिरक्षकाने वस्तूच्या महत्त्वसापेक्षतेनुसार करावयाचा असतो. हे फलक यथायोग्य प्रमाणात असावेत, असा संकेत पाळावा लागतो.

वस्तूंची मांडणी विविध प्रकारांनी करता येते. त्यांच्या कमाविषयी काही मूलभूत संकेत ठरले आहेत. ऐतिहासिक संग्रहालयात कालक्रमानुसार वस्तूंची मांडणी अनेक ठिकाणी करतात. काही संग्रहालयांत ती शस्त्रास्त्रे, युद्धातून वापरलेल्या वस्तू, कागदपत्रे, पोषाख अशी विषयवार करता येते. संग्रहालयाचा प्रकार, त्याची व्याप्ती यांचा विचार करून ही योजना अभिरक्षकाला ठरवावी लागते. प्रत्येक प्रकारच्या संग्रहालयामध्ये मांडणीची विविधता उपलब्ध असते व त्यांपैकी एका पद्धतीचा स्वीकार करावा लागतो. काही संग्रहालयांतून प्रदर्शन व्यवस्था कमाकमाने बदलत राहतात.

संग्रहालयातील वस्तूंचे जतन : पुरातन काळापासून जमविलेल्या आणि मानवी विकासाच्या पाऊलखुणा दर्शविणाऱ्या वस्तूंची काळजी घेणे, त्यांचे जतन करणे, त्यांचे संवर्धन व पुन:स्थापन करणे, त्यांचे प्रदर्शन करणे, त्यांचा अन्वयार्थ लावणे याची जबाबदारी संग्रहालयातील व्यवस्थापक, संचालक, अभिरक्षक इ. उच्च पदस्थ अधिकाऱ्यांवर व सल्लगार तज्ञांवर येऊन पडते. या वस्तू राष्ट्रीय वारसा आहेत. त्यामुळे ही जबाबदारी आणखी वाढते. कलावस्तू जतन करणे, त्यांचे परिरक्षण करणे, अपकर्षापासून त्या वाचवून त्यांची पुन:स्थापना करणे, हे अतिशय गुंतागुंतीचे काम आहे. अनेक वेळा सुरूवातीपासूनच वस्तू जतन करण्यासाठी काही सोप्या पद्धती अंमलात आणल्या, तर वस्तूंचे जीवनमान आपोआपच वाढते.

संग्रहालयाची दोन महत्त्वाची कामे म्हणजे वस्तू वा सामग्रीचे परिरक्षण–जतन व पुन:स्थापना होय. यांकरिता तज्ञांच्या ज्ञानाची व कौशल्याची नितांत गरज असते. जुनी वा आधुनिक चित्रे स्वच्छ करणे, भिजलेले किंवा पाणथळ झालेले ठसे–शिक्के यांना वाचविणे आर्द्रता किंवा अन्य कारणांनी धातूंच्या वस्तू गंजत असल्यास त्यांवर रासायनिक प्रक्रिया करणे आवश्यक असते. पुरातत्त्वीय उत्खननातून उपलब्ध झालेल्या अवशेषांचे विशेषतः मृत्पात्राचे परिरक्षण ही बाब नाजूक असून कौशल्याची असते.

सर्वच वस्तूंना नैसर्गिक क्षीणत्व येणे आणि त्यांचा ऱ्हास होणे, हे स्वाभाविकपणे घडत असते. कोरीव दगडी शिल्पाचे क्षारांच्या अस्तित्वाने अपघटन होते, तर कलात्मकपणे घडविलेल्या लाकडी वस्तूंना वातावरणातील आर्द्रतेमुळे भेगा पडतात. प्रकाशामुळे रंगीत चित्रे व वस्त्रे फिकी पडतात. आरेखन वा रेखाचित्रे आणि ठसे–मुद्रादी साहित्य हे कृत्रिम प्रकाशातच दर्शनीय असावे. प्रकाश पत्रीकरण केलेल्या काचेच्या छतांच्या साह्याने विकीर्ण केलेला असावा. त्यामुळे वस्तूला हानी पोहोचत नाही व ती सुबक दिसते. वाळवीमुळे मौल्यवान लाकडी वस्तू व सेंद्रिय पदार्थ अल्पकाळात नष्ट होतात. कवक ( हरितद्रव्य नसलेल्या सूक्ष्म वनस्पती ), कागदी वस्तू , वस्त्रे, चित्रे यांचा फन्ना उडवितात. वस्तू अशास्त्रीय पद्धतीने बंदिस्त ठेवल्याने ऱ्हास पावतात. या वस्तू संग्रहालयात असल्या, तरी नेहमीच जतन होतील असे म्हणता येत नाही. यासाठी वस्तूंचा अपकर्ष होऊ नये, याची काळजी नेहमीच घेतली पाहिजे. अयोग्य हाताळणी, निष्काळजीपणा यांमुळे वस्तूंचा नाश होतो. सांस्कृतिक वारसा टिकविण्यासाठी वस्तूमध्ये असलेल्या दोषांवर उपाय शोधणे व तिचे पुढील नाशापासून रक्षण करणे, या उपायांचा जतन प्रक्रियेत अंतर्भाव होतो. [→ कलावस्तु व अवशेष संरक्षण].

संग्रहालयात संशोधनपर कार्यही करावे लागते. वस्तूला क्रमांक देऊन नोंदणी करणे, तिची मापे, दर्शन, इतिहास इत्यादींच्या सविस्तर वर्णनांसह तिचा संग्रहालयाच्या यादीत ( सूचीत ) समावेश करणे, कापड विटण्यास व जीर्ण होण्यास विलंब लावणारी क्रिया त्यावर करणे, जैव वस्तूंचे कुरतड-णारे प्राणी व कीटक यांच्यापासून रक्षण करणे, जैव नमुने विद्रावात टिकवून ठेवणे, मृत्पात्रे खास कौशल्याने सुरक्षित ठेवणे, चर्मपूरणाची व्यवस्था करणे, अभ्यासासाठी वस्तूंचे नमुने बनविणे वा काचेवर नमुने स्थापित करणे, यांसारखी संशोधनपर कामे संग्रहालयाच्या प्रयोगशाळेत केली जातात. उदा., भारतातील नवी दिल्ली येथील राष्ट्रीय संग्रहालयाची सेंट्रल म्यूझीयम कॉन्झर्व्हेशन लॅबोरेटरी ही प्रयोगशाळा रासायनिक विश्लेषण, धातूच्या कठिनतेची चाचणी, धुरी देणे इ. गोष्टींचे शिक्षण देते. याशिवाय ‘इंटरनॅशनल सेंटर फॉर प्रिझर्व्हेशन अँड रिस्टोरेशन ऑफ कल्चरल प्रॉपर्टी ’ नावाची संस्था १९५९ मध्येच यूनेस्कोव्दारे रोम ( इटली ) शहरात कार्यरत आहे. ही संस्था चित्रे, ब्राँझच्या वस्तू, मृत्पात्रे, मृत्तिकाशिल्पे यांचा अस्सलपणा प्रस्थापित करणाऱ्या वैज्ञानिक पद्धतींची माहिती करून देण्यासाठी चर्चासत्रे घेते.

पुराणवस्तूंचे संशोधन, संवर्धन व जतन करण्यासाठी पुणे येथे इन्स्टिट्यूट ऑफ रिसर्च अँड डेव्हलपमेंट इन ओरिएंटल स्टडीज आर्म्स अँड आर्मर ( आय्आर्‌ओएस् ) या संस्थेची प्रयोगशाळा स्थापन झाली आहे (२००७). जुनी तैलचित्रे, नाणी, पोथ्या, हस्तलिखिते, धातूंच्या, दगडाच्या व लाकडाच्या कलात्मक वस्तू, शस्त्रास्त्रे इत्यादींचे जतन करण्याविषयी प्रशिक्षण व उपाय ही संस्था सुचविते. आग, दुष्काळ आणि इतर आपत्तींमध्ये झळ पोहोचलेल्या वस्तूंवर अद्ययावत साधनसामग्रीच्या साहाय्याने रासायनिक व अरासायनिक उपचार प्रक्रिया करण्यात येतात. वैयक्तिक संग्रहातील वस्तूंच्या जतनासाठीही मार्गदर्शन केले जाते.

संग्रहालयांचे प्रकार : सतराव्या शतकापूर्वी जगातील संग्रहालये कलात्मक वस्तूंचा संगह करीत. संग्रहालयांचे महत्त्व लक्षात आल्यावर नंतरच्या ३०० वर्षांत विविध प्रकारच्या संस्था स्थापन झाल्या. १९७५ साली जगात सु. २५,००० पेक्षा जास्त संग्रहालये होती. संग्रहालयांचे तीन प्रमुख प्रकार आहेत : कला संग्रहालये, इतिहासविषयक संग्रहालये आणि विज्ञान व तंत्रविदया संग्रहालये. याशिवाय सर्वसामान्य संग्रहालये असून तीत अनेक विषयांची सामग्री प्रदर्शनार्थ मांडतात. कला संग्रहालये चित्रे, शिल्पे आणि अन्य कलावस्तू यांचे संवर्धन, संरक्षण व प्रदर्शन करतात तर इतिहासविषयक संग्रहालये भूतकाळातील जीवन आणि घटना यांसंबंधीचे पुरावे, प्राचीन हत्यारे, वस्तू, पुरातत्त्वीय अवशेष ( विशेषतः उपकरणे ) इत्यादींचे संवर्धन-प्रदर्शन करतात. विज्ञान व तंत्रविदयाविषयक संग्रहा- लयांतून निसर्गविज्ञान व तंत्रविदया संबंधित सामग्री प्रदर्शित केलेली असते. अशा संग्रहालयांचा उल्लेख म्यूझीयम्स ऑफ नॅचरल हिस्टरी असाही करतात. त्यांत प्राणी, वनस्पती, जीवाश्म, खडकांचे नमुने आणि अन्य निसर्गांशी संबंधित सामग्री असते. याशिवाय काही एकाच विषयाला वाहिलेली किंवा फक्त मुलांसाठी अशी संग्रहालये आहेत. त्यांत इंग्लंडमधील नॅशनल रेल्वे म्यूझीयम, स्कॉटलंडमधील म्यूझीयम ऑफ चाइल्डहूड, एडिंबरोमधील कलेक्शन ऑफ ओल्ड टॉइज वगैरे प्रसिद्घ आहेत. अशा विविध प्रकारांमुळे संग्रहालये आता पूरक शिक्षण केंद्रे बनली असून त्यांच्यामुळे राष्ट्रीय आणि सांस्कृतिक वारसा स्पष्ट करणे, हे उद्दिष्ट साध्य झाले. काही भव्य संग्रहालये बहु-उद्देशीय स्वरूपाची असतात.

वित्तपुरवठ्याच्या स्रोतानुसार खाजगी, नागरी ( नगरपालिकेसारख्या संस्थेकडून चालविली जाणारी ), राज्याची, प्रादेशिक व राष्ट्रीय असेही संग्रहालयांचे प्रकार केले जातात. काही संग्रहालयांना यांपैकी अनेक स्रोतांपासून वित्तपुरवठा होत असण्याचीही शक्यता आहे. संग्रहालयांचे शैक्षणिक व सामाजिक महत्त्व लक्षात आल्यावर त्यांचे प्रकार अधिक वैविध्यपूर्ण व कल्पक असे झाले. प्रमुख तीन प्रकारच्या संग्रहालयांची अधिक माहिती खाली दिली आहे.

कलावस्तू संग्रहालये : प्राचीन काळापासून सुंदर, मौल्यवान, घाटदार आणि प्रमाणबद्घ आकर्षक वस्तूंचा, चित्रांचा संगह करण्याची मानवी प्रवृत्ती दिसून येते. संग्रहालयांची सुरूवात या प्रकारच्या संग्रहातूनच झाली. एकोणिसाव्या शतकानंतर अशा संगहांना काही संकेत जोडले गेले व त्यामुळे त्यांची वाढ दर्जात्मक आणि संख्यात्मक होऊ लागली. जगातील अस्तित्वात असलेल्या संग्रहालयांतील ८०% संस्था या प्रकारात मोडतात. या वस्तूंच्या शास्त्रीय मांडणीतून समाजाची जीवनदृष्टी, सौंदर्याची ओढ, सांस्कृतिक पातळी यांचा बोध होतो. अशा समाजाचे सांस्कृतिक वेगळेपण पटकन लक्षात येते व त्यांची ओळख स्पष्ट होते. संग्रहातील वस्तूंची मांडणी चोखंदळपणे केली,तर त्यांचे उद्दिष्ट स्पष्ट होते.

इ. स. १८७० साली अमेरिकेत बॉस्टन म्यूझीयम ऑफ फाइन आर्ट्स आणि मेट्रपॉलिटन म्यूझीयम ऑफ आर्ट (न्यूयॉर्क ) ही भव्य कलावस्तू संग्रहालये निर्माण झाली. अशीच भव्य संग्रहालये फिलाडेल्फिया म्यूझीयम ऑफ आर्ट (१८७१) व बुकलिन म्यूझीयम (१८९३) नंतरच्या काळात स्थापन झाली. या संग्रहालयांत चित्रे, तैलचित्रे, भित्तिचित्रे यांव्यतिरिक्त मौल्यवान जडजवाहीर, वैशिष्ट्यपूर्ण फर्निचर, लहानमोठी घाटदार भांडी, रोजच्या वापरातील आकर्षक वस्तू , बैठ्या खेळांचे प्रकार, हस्तकला वस्तू , काचेच्या वस्तू , निरनिराळ्या प्रकारचे दिवे, झुंबरे, तोरणे, जुन्या प्रकारचे भव्य दरवाजे, खिडक्या, जाळ्या, धार्मिक प्रतिमा, पुतळे, वास्तुशिल्पे अशा विविध प्रकारच्या वस्तू सौंदर्यदृष्टीच्या निकषावर आकर्षक-पणे घेऊन प्रदर्शित केल्या आहेत. वस्तूंची निर्मितिकाळानुसार मांडणी लंडन येथील व्हिक्टोरिया अँड ॲल्बर्ट म्यूझीयममध्ये केली होती पण प्रेक्षकांना अशी मांडणी पसंत पडली नाही. मनोरंजन आणि शिक्षण यांचे योग्य संमिश्रण प्रेक्षकांना आकर्षित करते.

ऐतिहासिक संग्रहालये : संग्रहालयांच्या प्रगतीत महत्त्वाचा टप्पा ऐतिहासिक संग्रहालये स्थापन झाल्यामुळे गाठला गेला. कलावस्तू जमविणे ही माणसाची सहजप्रवृत्ती असते पण ऐतिहासिक संग्रहालये निश्चित धोरण ठरवून निर्माण झाली. ऐतिहासिक वस्तू जमवून त्या प्रदर्शित करणे, हे केवळ एकच उद्दिष्ट येथे नव्हते. या वस्तूंच्या प्रदर्शनातून इतिहास जिवंत स्वरूपात प्रेक्षकांना दाखविणे अशी येथे अपेक्षा आहे. महाराष्ट्रात श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांची तलवार ही भावनात्मक वस्तू आहे. ती इतर तलवारींपेक्षा वेगळी असणारच पण या तलवारीच्या निमित्ताने इतिहासातील राष्ट्रधर्माची जाणीव लोकांना अनुभवता आली, तर या तलवारीच्या प्रदर्शनाचा हेतू साध्य झाला असे वाटेल.

अमेरिकेत १७७६ साली पहिले ऐतिहासिक संग्रहालय स्थापन झाले. फिलाडेल्फिया या शहरात ते यूगेर द्यू सिमितीएर (१७३९-९४) या इंग्रज व्यक्तीने स्थापन केले. या संग्रहालयाला कालौघात अनेक चढउतार अनुभवावे लागले व त्याचाच एक इतिहास तयार झाला.

इ. स. १९०६ साली अमेरिकेत पुराणकालीन आणि ऐतिहासिक वस्तूंसंबंधी कायदा झाला. १९३५ साली या कायद्याला आणखी व्यापक स्वरूप दिले गेले. यात ऐतिहासिक स्थळांच्या जतनासंबंधी उल्लेख आहेत. राष्ट्रीय महत्त्वाच्या जागा, इमारती, राष्ट्रपुरूषांची निवासस्थाने, कांती स्थळे, रणांगणे ताब्यात घेऊन त्यांचे जतन करण्याची जबाबदारी शासनाने स्वीकारली. या स्थळांना भेट देण्यासाठी रस्ते, वाहतुकीच्या सोयी, निवासस्थाने यांची सोय झाली. या स्थळांना भेटी देणाऱ्या नागरिकांची संख्या फार मोठी आहे. इतिहासाची जाणीव जनतेमध्ये वाढण्यास या कायद्याने मदत केली आहे.

अठराव्या शतकाच्या सुरूवातीपासून यूरोप खंडात ऐतिहासिक संग्रहालये तयार झाली. फ्रान्समध्ये नेपोलियन बोनापार्ट यांनी गाजविलेले पराक्रम, अठराव्या शतकाच्या शेवटी झालेली औदयोगिक कांती अशा घटना चित्रमय पद्धतीने रेखाटणारी, तसेच यांसंबंधी उपयोगात आणलेली साधने गोळा करून प्रदर्शित करण्यासाठी ऐतिहासिक संग्रहालये स्थापन झाली व त्यांतून नागरिकांमध्ये चैतन्य निर्माण झाले. १८५२ साली बांधलेले जर्मानिक नॅशनल म्यूझीयम हे न्यूरेंबर्ग (जर्मनी) येथील संग्रहालय आता भव्य झाले आहे. अशीच संग्रहालये नंतर प्राग ( नॅशनल म्यूझीयम ऑफ प्राग ), म्यूनिक ( बायेरिशे नॅशनल म्यूझीयम ), ॲम्स्टरडॅम ( रॅज्कस म्यूझीयम ), झूरिक ( स्वित्झेरिशे लांडेस म्यूझीयम ), मॉस्को (स्टेट हिस्टॉरिकल म्यूझीयम ) येथे उभारली गेली. या संग्रहालयांना शैक्षणिक आणि संशोधनात्मक महत्त्व आले आहे.

विज्ञान आणि औदयोगिक संग्रहालये : अठराव्या शतकापासून विज्ञानाची प्रगती झपाटयाने होत गेली. यूरोपीय देशांतून अनेक विदयापीठे आणि प्रयोगशाळा यांमधून विज्ञान या ज्ञानशाखेचा अभ्यास वाढला. विज्ञानाचे शोध नंतर औदयोगिक क्षेत्रात उपयोजले ( वापरले ) गेले व कारखानदारी वाढत गेली. यातून जीवनोपयोगी नवीन वस्तूंची निर्मिती वाढली व लोकजीवन समृद्घ होत गेले. विज्ञानाच्या प्रगतीचा वेग वाढावा, कारखानदारीमुळे आलेली संपन्नता आणखी वाढावी, यांसाठी विज्ञान आणि औदयोगिक संग्रहालये स्थापन होऊ लागली. त्याकाळी कलात्मक वस्तूंची व ऐतिहासिक संग्रहालये होतीच. त्यांत या नवीन प्रकारच्या संग्रहालयांची भर पडली. इटलीतील फाएन्झा या शहरात सिरॅमिक टाइल्सचे ( फरश्यांचे ) एक भव्य संग्रहालय उभारले. हे पहिलेच आगळे- वेगळे संग्रहालय ‘कंपनी संग्रहालय `’ या नावाने ओळखले जाऊ लागले. अमेरिकेत न्यूयॉर्क राज्यात कॉर्निग या गावी ‘कॉर्निगवेअर’ हे काच सामानाचे संग्रहालय निर्माण झाले. जगात आता लोह, पोलाद, कोरीव वस्तू , फर्निचर, शस्त्रास्त्रे, विमान, रेल्वे, टपाल तिकिटे अशी वस्तुगणिक संग्रहालये निर्माण झाली आहेत. जगातील काही महत्त्वाच्या विज्ञान संग्रहालयांचा उल्लेख खाली केला आहे.

अमेरिकेतील फिलाडेल्फिया शहरात फ्रँक्लिन इन्स्टिट्यूट या संस्थेचे १८२४ साली यांत्रिक कला आणि उपयोजित कला यांचे अध्ययन व प्रगती असे ध्येय असलेले एक भव्य संग्रहालय स्थापन केले. १९२३ साली हे संग्रहालय नवीन इमारतीत वसविले. विज्ञानातील अनेक प्रयोग, साधने, औदयोगिक उत्पादने या संग्रहालयात पहावयास मिळतात. देशात वैज्ञानिक वातावरण वाढावे, यासाठी हे संग्रहालय सतत प्रयत्न करते. ही संस्था फ्रँक्लिन इन्स्टिट्यूट जर्नल हे नियतकालिक प्रसिद्घ करते. १९१६ साली शिकागो शहरात म्यूझियम ऑफ सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी हे संग्रहालय स्थापन झाले. नवीन यंत्रे, साधने, प्रयोग दाखविण्यासाठी ही संस्था प्रतिवर्षी मोठी रक्कम खर्च करते.

यूरोपमध्ये जगातील पहिले विज्ञान संग्रहालय १७९४ साली नॅशनल देस आर्त्स एत मेनिएर्स हे पॅरिसला स्थापन झाले. १९२५ साली जर्मनीत डॉइश म्यूझीयम ( म्यूनिक ) हे भव्य विज्ञान संग्रहालय स्थापन झाले. या संग्रहालयाला राजकीय, सामाजिक चळवळींमुळे अनेक संकटांना तोंड द्यावे लागले.

इंग्लंडमधील लंडन सायन्स म्यूझीयम (१९०९) हे भव्य संग्रहालय जागतिक प्रमुख संस्थेत गणले जाते. १९२३ साली हे संग्रहालय आणखी भव्य झाले. विज्ञानाचा इतिहास एका खास दालनात या संस्थेने प्रदर्शित केला आहे.

यांशिवाय एकाच विषयावर भर देणारी खास प्रकारची संग्रहालयेही असतात. उदा., लोककला, संदेशवहन, जलवाहतुकीचा इतिहास वगैरे विषयांवरील तसेच संग्रहाच्या ऐतिहासिक वा भौगोलिक स्रोतांनुसार वेगळी असणारी खास संग्रहालयेही असतात. उदा., पौर्वात्य वस्तू व सामग्रीची, इंडियन अमेरिकन लोकांविषयीची ( उदा., नॅशनल म्यूझीयम ऑफ द अमेरिकन इंडियन्स ही न्यूयॉर्क, मेरिलंड व वॉशिंग्टन येथील संग्रहालये ), अभिजात वस्तूंची संग्रहालये इत्यादी. मनोरूग्णांच्या काचेच्या कलाकृतींचे म्यूझीयम ऑफ इमेजेस ऑफ अनकॉन्शस हे रीओ दे जानेरो ( ब्राझील ) येथील संग्रहालय खास प्रकारचे आहे. लंडन येथील मॅडम मारी तुसो यांच्या मेणाच्या पुतळ्यांच्या (कलाकृतींच्या ) संग्रहालयात थोर ऐति-हासिक महत्त्वाच्या, प्रभावी व विख्यात व्यक्तींचे मेणाचे पुतळे (१८८४) प्रदर्शित केले आहेत. या संग्रहालयाच्या ॲम्स्टरडॅम, लास वेगास, न्यूयॉर्क, हाँगकाँग, शांघाय आणि वॉशिंग्टन येथेही शाखा आहेत. २००८ मध्ये बर्लिन ( जर्मनी ) येथे या संग्रहालयाची आणखी एक नवी शाखा सुरू करण्यात आली आहे. या संग्रहालयातील मेणाचे पूर्णाकृती पुतळे हुबेहूब त्या व्यक्तीं-सारखे असून त्यांची वेशभूषा अगदी यथायोग्य अशी आहे. याचप्रमाणे क्लीव्हलँड हेल्थ म्यूझीयम ( ओहायओ ), व्हेलिंग म्यूझीयम ( न्यू बेडफर्ड, मॅसॅचूसेट्स ), रेल्वे म्यूझीयम ( लीसेस्टर, इंग्लंड ), हंगेरियन ॲगिकल्चरल म्यूझीयम ( बूडापेस्ट ), तारापोरवाला ॲक्वॅरियम ( मुंबई ), वॉटर्लू रणक्षेत्र ( बेल्जियम ) ही खास प्रकारची विज्ञान संग्रहालये आहेत.

वस्तू प्रेक्षकांपर्यंत नेऊन त्यांना संग्रहालयामध्ये रूची उत्पन्न करणे व सहभागी करून घेणे यांकरिता संग्रहालये फिरती प्रदर्शने आयोजित करतात. उदा., विश्वेश्वरय्या इंडस्ट्रियल अँड टेक्नॉलॉजिकल म्यूझीयम ( बंगलोर ) आणि म्यूझीयम ऑफ सायन्स अँड इंडस्ट्री ( कोलकाता ) ही संग्रहालये काही वस्तू व सामग्री वाहनांवरून दूरवरच्या खेडयंपर्यंत नेतात आणि तेथे प्रतिकृती दाखवून व लोकांना प्रयोगात सहभागी करून घेऊन लोकशिक्षण करतात. रशियात नदीमार्गे जहाजांवरील फिरती प्रदर्शने दूरवर नेली जातात. उघडया संग्रहालयांमध्ये सर्व गामीण इमारती अथवा ऐतिहासिक किंवा धार्मिक स्मारके व जवळचा परिसरही येतो. काही संग्रहालये शाळांपर्यंत आपले कार्यक्रम नेतात.

संग्रहालयातील नोकरवर्ग : संग्रहालयाचा प्रकार, व्याप्ती आणि विस्तार यांवर तेथील नोकरदारांची संख्या अवलंबून असते. संग्रहालयांची सुरक्षितता, संरक्षण आणि देखभाल हे प्रमुख व महत्त्वाचे मुद्दे असून ह्या दृष्टिकोनातून पहारा करणे आणि येणाऱ्या-जाणाऱ्या प्रेक्षकांवर नजर ठेवणे, हे रक्षकाचे काम असते. याशिवाय संग्रहालयातील कर्मचारी योग्य ती काळजी घेत असतातच. तस्करी, मोडतोड, अग्नी इ. बाबतींत ते दक्ष असतात. संग्रहालयात सर्वसाधारणपणे संचालक, व्यवस्थापक, अभिरक्षक, सचिव, गंथपाल, वस्तुजतनपाल, रंगकर्मी, छायाचित्रकार, संरक्षक, प्रयोगशाळा प्रमुख, भांडारप्रमुख, लेखपाल अशी काही प्रमुख पदे असतात. संग्रहालयाच्या व्याप्तीवर यांपैकी काही पदे कमी-जास्त प्रमाणात भरली जातात. मोठया संग्रहालयात सूक्ष्मसंदर्भ अधिकारी, संशोधक, प्रसिद्घी प्रमुख, प्रकाशन प्रमुख, वास्तुरक्षक, परिसररक्षक अशी पदेही निर्माण करतात. मोठया संग्रहालयांना प्रेक्षकांचे व्यवस्थापन, व्याख्याते, चित्रपट दाखविणारे तज्ञ यांचीही गरज असते.

संग्रहालयांचे सतत नूतनीकरण करून काळाला अनुसरून बदल करावे लागतात. यासाठी कार्यशाळा, व्याख्याने, चर्चासत्रे, अभ्यासवर्ग आयोजित करून नोकरांच्या प्रशिक्षणाची सोय करावी लागते. आता संग्रहालय शिक्षण विदयाशाखा काही विदयापीठांतून स्थापन झाल्या आहेत. देशादेशांतील संग्रहालयांच्या वाढत्या व्यापाला पूरक असे शिक्षण देण्याची व्यवस्था झाली आहे.

संग्रहालय संस्था आणि संघटना : दुसऱ्या महायुद्धानंतर ⇨ संयुक्त राष्ट्रे ही जागतिक संघटना स्थापन झाली. या संघटनेतर्फे ⇨संयुक्त राष्ट्र शैक्षणिक, वैज्ञानिक व सांस्कृतिक संघटना ( यूनेस्को UNESCO ) या संस्थेचे कार्य सुरू झाले. यूनेस्कोच्या अंतर्गत संग्रहालये, स्मारके आणि पुराणकालीन व ऐतिहासिक स्थळे हे विषय चर्चिले जातात. यांसंबंधीचे कार्यालय फ्रान्समध्ये पॅरिस येथे आहे. संग्रहालयांची व्यवस्था, त्यांचे संवर्धन करणे, देशांची संस्कृती जतन करणे व यातून जागतिक शांतता प्रस्थापित करणे, ही ध्येये या संस्थेने स्वीकारलेली आहेत. यूनेस्को म्यूझीयम या नावाचे एक त्रैमासिक प्रसिद्घ करण्यात येते. या संस्थेचे १०० पेक्षा अधिक देश सदस्य आहेत. वसाहती शासनातून नव्याने स्वतंत्र झालेली राष्ट्रे आपली संग्रहालये उभारताना यूनेस्कोची मदत घेतात. पारतंत्र्यात असताना वसाहतवादयांनी स्थानिक लोकांवर अत्याचार करून देशातील धनसंपदा लुटून नेली. यात त्या देशांतील सांस्कृतिक, धार्मिक प्रतीके, मौल्यवान सुंदर वस्तू , ऐतिहासिक महत्त्वाच्या वस्तू यांचा समावेश होता. यूनेस्कोच्या सूचनेप्रमाणे या स्वतंत्र झालेल्या राष्ट्रांच्या वस्तू वसाहतवादयांना परत कराव्या लागल्या. चोरी, तस्करी यांनाही आता बराच आळा बसला आहे. वस्तूंचे जतन आणि संरक्षण यांसंबंधी यूनेस्कोने केलेल्या सूचना सदस्य राष्ट्रांना बंधनकारक असतात. सांस्कृतिक परंपरा जपणे, ऐतिहासिक स्थळांची दुरूस्ती करणे व त्यांचे जतन करणे, पुराण-कालीन वस्तू आणि वास्तू शोधणे व त्या टिकविणे, यांसाठी या संस्थेने अनेक ठराव केले आहेत आणि ते अंमलात आणण्याची यंत्रणा उभी केली आहे. संग्रहालये सुसज्ज व्हावीत, यासाठी परदेशातून वस्तू आणाव्या लागतात. यासंबंधीच्या आयात-निर्यात कायद्यात या संस्थेने अनेक सुधारणा सुचविल्या आहेत व अनेक राष्ट्रशासकांनी तसे कायद्यात बदल केले आहेत. या प्रयत्नांतून व अनेक ठरावांमुळे आता संग्रहालय चळवळ प्रगत झाली, नवी संग्रहालये निघाली व जी अगोदर आहेत ती व्यापक होऊ लागली. जुनी मंदिरे, चर्चेस, मशिदी यांना ऐतिहासिक महत्त्व आले. जगातील भाषा टिकविणे, सांस्कृतिक परंपरा समृद्घ करणे व संग्रहालया-संबंधी प्रत्यक्ष मदत आणि सहकार्य करणे, या स्वरूपाची कामे यूनेस्कोतर्फे केली जातात. जागतिक शांतता वाढीस लावणे व लहान राष्ट्रांना सन्मानाने वागविणे या महत्त्वाच्या गोष्टी यूनेस्कोमुळे साध्य झाल्या आहेत.

जगातील संग्रहालयांना साहाय्यभूत होणारी दुसरी संस्था इंटरनॅशनल कौन्सिल ऑफ म्यूझीयम्स ( आयकॉम ) ही असून या संस्थेचे मुख्य कार्यालय पॅरिस येथे आहे. ही संस्था स्वयंसेवी ( नॉनगव्हर्न्मेंट ऑर्गनाय-झेशन एनजीओ ) स्वरूपाची आहे व तिला यूनेस्कोने मान्यता दिली आहे. यूनेस्कोने मान्य केलेले प्रकल्प ही संस्था जगात कार्यवाहीत आणते. जगातील सांस्कृतिक परंपरांचे जतन, जीर्णोद्धार व संरक्षण करणे, हे या संस्थेचे उद्दिष्ट आहे. कोणत्याही स्वरूपाचा नफा ही संस्था मिळवीत नाही. २००० सालापर्यंत जगातील १४० देशांतील २१,००० सभासद या संस्थेशी संलग्न होते. लेनिनगाड येथे झालेल्या १९७७ सालच्या संस्थेच्या अधिवेशनात दरवर्षी १८ मे हा दिवस ‘ आंतरराष्ट्रीय संग्रहालय दिवस ’ म्हणून साजरा करण्याचा ठराव झाला. दरवर्षी या दिवशी आयकॉमने दिलेल्या विषयावर जगातील संग्रहालयांतून चर्चा, कृतिसत्र व अभ्यासवर्ग असे कार्यक्रम योजले जातात. २००५ सालचा विषय ‘ म्यूझीयम बिजिंग कल्चर्स ’ असा होता. यूनेस्को आणि आयकॉम या संस्था जगातील संग्रहालये प्रगत व्हावीत, यासाठी विधायक कार्य करीत आहेत. या संस्थांना संलग्न असणाऱ्या प्रादेशिक, देशीय संघटना हेच कार्य करतात.

५ डिसेंबर १९५६ रोजी यूनेस्कोच्या समितीची सभा दिल्लीत पार पडली. ऐतिहासिक स्थळांच्या उत्खननासंबंधी या सभेत चर्चा झाली. यात उत्खननासाठी पाळावयाचे नियम व सूचना या सभेने निश्चित केले. या जागांचे जतन आणि संरक्षण, उत्खननपद्धती आणि व्यवस्थापन, परदेशी संस्थांना उत्खननाची परवानगी, आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, त्यासंबंधीचे करार, पुराणकालीन स्थळांचे जतन, तेथे पोहोचण्याचे मार्ग, उत्खननात सापडलेल्या वस्तू , त्यांची शास्त्रीय चिकित्सा, नोंदणी या वस्तूंचा व्यापार, स्थळांचे संरक्षण व झालेले नुकसान या सर्व व्यवहारांत पाळावयाची नीतिमूल्ये, परदेशी मालकीच्या वस्तू परत करणे, अशा स्वरूपाची गुंतागुंत असलेल्या व्यवहारांसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे या सभेत मान्य केली गेली.

जगातील बहुतेक देशांत त्या देशातील संग्रहालयांची संघटना आहे. उदा., इंग्लंडमध्ये ब्रिटिश ॲसोसिएशन ऑफ फेंड्स ऑफ म्यूझीयम्स, तर भारतात ॲसोसिएशन ऑफ म्यूझीयम्स इन इंडिया. आयकॉमसारखीच वर्ल्ड फेडरेशन ऑफ फेंड्स ऑफ म्यूझीयम्स ही संस्था संग्रहालयांच्या प्रगतीसाठी झटत आहे. इनकॉम-एशिया एजन्सी ही संस्था आशिया खंडातील संग्रहालयांच्या व्यवस्थापनात लक्ष घालते.

यूरोपमध्ये संग्रहालय संघटनांची मोठी साखळी निर्माण झाली आहे. सरासरी दर ४३,००० लोकसंख्येमागे तेथे एक संग्रहालय आहे. आफ्रिका खंडात संग्रहालयांची संख्या खूप कमी आहे. तेथे १३ लाख लोकसंख्येमागे एक संग्रहालय आहे. आंतरराष्ट्रीय संघटनांच्या मदतीने आफ्रिका आणि आशिया खंडांत नवीन संग्रहालये स्थापन होत आहेत.

संग्रहालयांचे आर्थिक नियोजन : जगातील बहुसंख्य संग्रहालयांना आर्थिक नियोजनासाठी त्या त्या देशातील शासनावर अवलंबून रहावे लागते. खाजगी संग्रहालयांना त्यांच्या आयोजकांकडून मदत मिळते. विदयापीठे, कंपनी संग्रहालये यांना त्यांच्या व्यवस्थापनावर अवलंबून रहावे लागते. सर्वसाधारणपणे जगातील सर्व संग्रहालयांना आर्थिक चणचण, ओढाताण भासतेच. संग्रहालये कितीही भव्य आणि व्यापक असली, तरी तेथील व्यवस्थापकांना ती नेहमी अपूर्णच वाटतात. देशातील सार्वजनिक संस्था, महापालिका, नगरपालिका यांसारख्या स्थानिक स्वराज्य संस्था व श्रीमंत नागरिक संग्रहालयांना प्रासंगिक मदत करतात, देणग्या देतात. संग्रहालयांना वस्तूंची देणगी मिळविणे, हे आर्थिक अडचणीवर मात करण्याचे एक महत्त्वाचे साधन आहे.

आता बरीच संग्रहालये प्रेक्षकांना प्रवेश शुल्क आकारताना दिसतात पण हे शुल्क सामान्य पातळीवर ठरवावे लागते. अन्यथा प्रेक्षकांची संख्या कमी होते व संग्रहालयांचा हेतू साध्य होत नाही. प्रवेश शुल्क या संवेदनशील विषयावर उपाय म्हणून काही ठिकाणी मुले व ज्येष्ठ नागरिक यांना प्रवेश शुल्क ठेवलेले नसते. काही संग्रहालये छायाचित्रे, प्रसिद्घ वस्तूंच्या प्रतिमा, विविध स्वरूपांतील छाप असलेले कपडे, टी र्शट्‌स, बॉलपेन्स, मोमंटोज, चाव्यांसाठीच्या साखळ्या (कीचेन्स ) यांसारख्या भेट वस्तू विकून काही प्रमाणात आर्थिक हातभार लावतात. तसेच संग्रहालयाच्या प्रकाशन विभागातर्फे प्रसिद्घ केलेल्या छायाचित्रांच्या व गंथांच्या विकीतून काही प्रमाणात पैसा उभा केला जातो. काही संग्रहालयांत सभासदांकडून शुल्क घेतले जाते, तर अभ्यासक्रम शिकविणारी संग्रहालये शैक्षणिक शुल्क आकारून अंशत: आर्थिक कमाई करतात.

संग्रहालयातील चोऱ्या, तस्करी, तोडफोड व अग्नी : जगातील बहुतेक संग्रहालयांना एक समान धोका चोरी, तस्करी आणि तोडफोड यांपासून असल्याचे लक्षात येते व त्याविरूद्घ त्यांना उपाययोजना करावी लागते. आक्रमण, कांती यांसारख्या घटनांतून संग्रहालयांचा विध्वंस करून प्रदेशाबरोबरच संस्कृतीवर आक्रमण करणे हे विरोधकांचे उद्दिष्ट असते. काहीजण संग्रहालयात प्रेक्षक म्हणून येतात व वस्तूंची तोडफोड करणे, वस्तू विद्रूप करणे, रंग खराब करणे, अम्ल टाकून वस्तू नष्ट करणे अशा विकृतीत रस घेतात. अनेकदा शॉर्ट् सर्किट्मुळे व अन्य कारणांमुळे आग लागून काही वस्तू, फर्निचर भस्मसात होते. ब्रिटिशांनी शाहजहान बादशहाचे राजवाड्यातील स्नानगृह इंग्लंडचा राजा चौथा जॉर्ज याला देणगीदाखल दिले होते. नंतर त्याचा लिलाव झाला. या व अशा अनेक घटनांच्या नोंदी इतिहासाने केलेल्या आहेत.

फ्रान्समध्ये गाजलेली चित्रे ( पेंटिंग्ज ) चोरीला गेली. त्यांची संख्या एका अहवालात दिली आहे. १९७० मध्ये १,२६१ १९७२ मध्ये २,७१२ १९७५ मध्ये ३,७५० १९७६ मध्ये ३,०४० अशा या संख्या आहेत. एव्हिंगजॉन या शहरातील चर्चमधून पिकासोची १०० चित्रे एकाच दिवशी चोरीला गेली.

तमिळनाडूमधील तंजावर जिल्ह्यातील शिवपूरम् या गावातील नटराजाची ब्राँझ धातूची मूर्ती दुरूस्तीसाठी ब्राँझ तज्ञाकडे दिली. त्याने बनावट मूर्ती तयार करून तेथील मंदिराला परत केली व मूळ मूर्ती विकली. ती अनेक देशांत हस्तांतरित होऊन १९६९ साली या मूर्तीची किंमत १० लाख डॉलर झाली. ही चोरी नंतर इंग्लंडमध्ये उघडकीला आली. त्यावर कायदेशीर कारवाई केल्यानंतर अनेक वर्षांनंतर भारत सरकारला ती मूर्ती परत मिळाली. अजिंठा, वेरूळ, खजुराहो येथील अनेक मूर्ती आक्रमकांनी भष्ट केलेल्या आढळून येतात. काही वेळा भारतीय संग्रहालयांतील उत्तमोत्तम वस्तू व शिल्पे परदेशांत प्रदर्शनार्थ पाठविली जातात. त्यांची परिवहनात मोडतोड होते. अशा शिल्पांत के. पी. जयस्वाल म्यूझीयममधील ( पाटणा ) इ. स. पू. चौथ्या शतकातील दिदारगंजची यक्षी खराब झाली.

संग्रहालयातील चोरीविरोधी कायदे : एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरूवातीला भारतातील प्राचीन संस्कृतीकडे ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी लक्ष देण्यास सुरूवात केली. सर कोलिन मॅक्नझी या ब्रिटिश अधिकाऱ्याने दक्षिणेतील प्राचीन स्थळांना भेट दिली. त्यांच्या भारतातील ३८ वर्षांच्या नोकरीत त्यांनी २,६३० चित्रे, ७८ नकाशे, ८,०७६ कोरीव वस्तू , ६,२१८ नाणी आणि १०६ मूर्ती जमविल्या होत्या. अशा वस्तूंचे जतन आणि संरक्षण होणे अगत्याचे आहे, असे ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना वाटले.

इ. स. १८१० मध्ये ऐतिहासिक इमारतींचा गैरवापर थांबविण्यासाठी भारतातील पहिला कायदा बेंगॉल रेग्युलेशन ॲक्ट संमत झाला. असाच कायदा १८१७ साली मद्रास इलाख्यात केला गेला. १८६३ साली महत्त्वाच्या इमारती, किल्ले, राजवाडे यांचा दुरूपयोग थांबविण्यासाठी व्यापक कायदा भारतात संमत झाला. १९०४ साली एन्शंट मॉन्युमेंट प्रिझर्वेशन ॲक्ट संमत झाला. पुराणवस्तू संशोधन संरक्षण कायदा १९३५ साली केला. या कायद्याची अंमलबजावणी राज्य सरकारकडून केंद्र सरकारकडे दिली गेली व केंद्र सरकारने पुराणवस्तू विभागाचे महासंचालक पद निर्माण केले आणि दयाराम सहानी हे पहिले महासंचालक झाले. १९४७ साली प्राचीन वस्तूंच्या निर्यातीसंबंधी सरकारने प्रतिबंध जारी केले. भारत सरकारने पुराणवस्तू स्थळे, इमारती यांच्या सुस्पष्ट व्याख्या तयार केल्या आणि १९७२ साली त्यांच्या जतनासाठी व संरक्षणासाठी एक सर्वंकष कायदा संमत केला.

भारतीय घटनेनुसार प्रत्येक राज्याने आता पुरातत्त्व आणि पुराणवस्तू यांसंबंधी विभाग काढला आहे. पुराणवस्तूसंबंधीची एक अधिकृत यादी पण तयार केली आहे. कायद्यामुळे अशा वस्तूंची आयात, निर्यात, देणगी अशा व्यवहारांवर नियंत्रणे आली. वस्तूंच्या नोंदीसंबंधी स्पष्टता आणली गेली. चोऱ्या, तस्करी, नासाडी, मोडतोड, बनावटगिरी यांसारख्या समाजविरोधी व विघातक कृत्यांना विरोध करणारे कायदे जगातील बहुसंख्य देशांनी संमत केले आहेत. इंटरनॅशनल कौन्सिल ऑफ म्यूझीयम्स या संस्थेने जगातील सर्व देशांचे कायदे एकत्रित करून प्रसिद्घ केले आहेत.

सिंगापूर आणि हाँगकाँग ही मुक्त बंदरे आहेत. तेथे तस्करी, चोऱ्यांतून जमलेल्या वस्तूंची बाजारपेठ होती. आता या देशांनीही त्यावर प्रतिबंधात्मक उपाय योजले आहेत. अनेक कायदे अस्तित्वात असूनसुद्धा चोरी, आयात-निर्यात या घटना बंद झालेल्या नाहीत. साम्यवादी देशांत चोऱ्यांचे प्रमाण कमी आहे कारण तेथे सांस्कृतिक वारसा असलेल्या सर्व वस्तू सरकारी मालकीच्या असतात.

संग्रहालय शिक्षण : संग्रहालयातील शिक्षण व्यवस्थेत आता प्रमाणपत्र, पदविका, प्रथम पदवी, द्वितीय पदवी आणि संशोधन पदवी अशा पातळ्या उपलब्ध आहेत. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानात सध्या ७,००० पेक्षा जास्त संग्रहालये आहेत व त्यांतील अनेक संस्था भव्य आहेत. त्यामुळे या देशात संग्रहालय क्षेत्रातील नोकऱ्या मोठया प्रमाणात उपलब्ध आहेत. १९१० साली द फार्म्‌सवर्थ म्यूझीयम ऑफ वेलस्ली कॉलेज ( अ. सं. स.) या संस्थेने संग्रहालय क्षेत्रातील पदव्युत्तर शिक्षण सुरू केले. समाजशास्त्र, शिक्षणशास्त्र, मानववंशशास्त्र, पक्षिविज्ञान या क्षेत्रांतील प्रथम पदवी मिळविलेल्या विदयार्थ्यांना या अभ्यासक्रमात प्रवेश मिळत असे. २००० सालानंतर अनेक विषयांतील–विज्ञानासकट–प्रथम पदवीधारकांना संग्रहालय शिक्षण घेण्यास प्रवेश मिळतो. १९२० साली फोग म्यूझीयमनेही ( हार्व्हर्ड युनिव्हर्सिटी ) असाच अभ्यासक्रम सुरू केला.

अमेरिकन ॲसोसिएशन ऑफ म्यूझीयम्स या संस्थेने १९७६ साली संग्रहालय शिक्षणाचा अभ्यासक्रम तयार केला. त्यात सर्वसाधारण शिक्षण, संग्रहालयासाठीची कौशल्ये, संग्रहालय इतिहास, तत्त्वज्ञान, प्रदर्शन तंत्रे, संग्रहालय प्रशासन, संग्रहालय संघटन, संग्रहालय व्यवस्थापन, अभिलेखपालन, वास्तू , संगह करण्याच्या पद्धती, पुन:स्थापन तंत्रे, साठवण पद्धती, संग्रहालयविषयक धोरणे व नीतिशास्त्र हे विषय अंतर्भूत होते.

भारतात या क्षेत्रातील पदवी देणारी विदयापीठे अलीगढ, भोपाळ, कोलकाता, पिलाणी, वडोदरा ( बडोदा ) आणि वाराणसी या सहा ठिकाणी आहेत. १९५२ साली प्रथम बडोदा विदयापीठाने पदवी परीक्षेचा अभ्यासक्रम सुरू केला. १९५९ साली कोलकाता विदयापीठात पदवी अभ्यासक्रम सुरू झाला. भारतातील या क्षेत्रातील शिक्षण आणि संशोधन प्राथमिक अवस्थेत आहे. प्राथमिक व शालेय शिक्षणात कोशवाङ्मय आणि संग्रहालयासंबंधी संदर्भ अजूनही दिले जात नाहीत. याचा परिणाम म्हणजे विदयार्थ्यांना ज्ञानक्षेत्राच्या या वाटा माहीत होत नाहीत.

पंचवार्षिक योजनेत भारतातील संग्रहालयांचे पुनर्संघटन व नूतनीकरण यांसाठी आर्थिक तरतूद करण्यात आली. यातून संग्रहालयातील बांधकाम, सुधारणा, शिक्षण, साधनसामग्री व प्रकाशने यांसाठी निधी उपलब्ध होतो. संग्रहालयातील तरूण कर्मचाऱ्यांना संशोधनासाठी अनुदाने मिळतात. बडोदा व कोलकाता विदयापीठांतील दोन वर्षांच्या पदविका अभ्यासक्रमामुळे संग्रहालयासाठी कर्मचारी उपलब्ध होतात. बडोद्याला स्टडीज इन म्यूझीऑलॉजी हे वार्षिक प्रसिद्घ होते. त्यात संग्रहालयाविषयीचे लेख असतात. डिरेक्टरी ऑफ इंडियन म्यूझीयम्स प्रथम १९५९ साली प्रसिद्घ झाली. सेवेत असलेल्या कर्मचाऱ्यांचे वेगवेगळ्या वेळी विविध संग्रहालयांत प्रशिक्षण होते. १९६३ साली शासनाने आपली संग्रहालयविषयक शिबिरे सुरू केली. यांमध्ये संग्रहालयविषयीच्या वरिष्ठ तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली दोन आठवडयांच्या बैठका होतात. राज्य संग्रहालयातील अधिकाऱ्यांना प्रशिक्षणासाठी व चर्चेसाठी या बैठकींना आमंत्रित करतात. यातून त्यांच्या कामात व्यावसायिक व तांत्रिक सुधारणा घडविण्याचे प्रयत्न केले जातात. १९६६ साली यूनेस्कोने नवी दिल्ली व मुंबई येथे आपले सेकंड एशियन रिजनल सेमिनार ऑन म्यूझीयम हे चर्चासत्र घेतले होते.

नवी दिल्लीच्या राष्ट्रीय संग्रहालयाने स्वत:ची प्रयोगशाळा १९५८ साली स्थापन केली. तेथील प्रशिक्षित कर्मचारी व साधनसामग्रीत पडलेली भर यांमुळे ती चांगली, मोठी प्रयोगशाळा बनली. ही प्रयोगशाळा ( सेंट्रल म्यूझीयम कॉन्झर्व्हेशन लॅबोरेटरी ) इतर संग्रहालयांना सल्ल देते आणि मार्गदर्शन व मदतही करते. १९७१ साली यूनेस्कोच्या पाठिंब्याने तिचे संग्रहालयातील कर्मचाऱ्यांसाठीचे रिजनल म्यूझीयम कॉन्झर्व्हेशन ट्रेनिंग सेंटर हे प्रशिक्षण केंद्र सुरू झाले. या व इतर संग्रहालयांतील अशा प्रयोगशाळांतील कर्मचारी, तसेच आर्किऑलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया व नॅशनल अर्काइव्ह्ज येथील कर्मचारी यांनी मिळून सांस्कृतिक संपदेच्या जतनाच्या अध्ययनासाठी ‘ इंडियन ॲसोसिएशन ’ ही संस्था उभारली. तिची दरवर्षी बैठक होते. तित होणाऱ्या चर्चेचे निष्कर्ष प्रसिद्घ केले जातात. तिच्या कार्यामुळे रोम येथील इंटरनॅशनल सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द प्रिझर्व्हेशन अँड द रिस्टोरेशन ऑफ कल्चरल प्रॉपर्टी या केंद्राने नवी दिल्ली येथे १९७२ साली एशियन-पॅसिफिक कॉन्फरन्स ऑन कॉन्झर्व्हेशन ऑफ कल्चरल प्रॉपर्टी ही सांस्कृतिक संपदेच्या संरक्षणावरील परिषद पुरस्कृत केली होती.

भारतीय विदयापीठ अनुदान मंडळाने संग्रहालय शिक्षण व संशोधन यांविषयी विचार करण्यासाठी एक कार्यशाळा १८ एप्रिल १९७६ रोजी आयोजित केली होती. या वेळी भारतातील संग्रहालयांच्या प्रगतीचाही विचार झाला. १९७७ पर्यंत भारतातील ७३ विदयापीठांनी आपली संग्रहालये सुरू केली आहेत. भारत शेतीप्रधान देश आहे पण देशात शेतीविषयक संग्रहालये फक्त दोन आहेत. या प्रकारच्या शिक्षण व्यवस्थेत खूपच अपूर्णता आहे.

संग्रहालयविषयक माहिती पुरविण्याची मोहीम सावकाश प्रगत होत आहे. मार्गदर्शक सहली व व्याख्याने यांपलीकडे जाऊन शाळांना द्यावयाच्या भेटी अधिक काळजीपूर्वक आखल्या जातात. त्यांत चलच्च्त्रिपट, खास सांस्कृतिक घटना व इतर आकर्षक गोष्टी अंतर्भूत करतात. नवी दिल्लीतील बालभवन हे तरूणांसाठी असलेले प्रत्यक्ष कार्य व कलानिर्मिती केंद्र आहे. नॅशनल चिल्ड्रन्स म्यूझीयम हा याचा एक भाग असून तेथे संग्रहालयातील साधनसामग्रीचा उपयोग करण्याच्या दृष्टीने शिक्षकांना प्रशिक्षण देण्याचे प्रयत्न केले जातात. दिल्लीतील राष्ट्रीय संग्रहालयाने १९८९ मध्ये नॅशनल म्यूझीयम इन्स्टिट्यूट ऑफ हिस्टरी ऑफ आर्ट, कॉन्झर्व्हेशन अँड म्यूझीऑलॉजी नावाची संस्था स्थापन केली. तिला अभिमत विदयापीठाचा दर्जा दिलेला असून तेथून एम्.ए. व पीएच्.डी. या उच्च पदव्याही देण्यात येतात. शिवाय हे संग्रहालय निवडक विषयांवर चर्चासत्रे व हंगामी प्रदर्शने वेळोवेळी आयोजित करते. तसेच आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शनांतून सहभागीही होते. गेली पन्नास वर्षे राष्ट्रीय संग्रहालय जगातील १६१ देशांबरोबर तज्ञ कर्मचारीवर्ग, कलावस्तू , कलेविषयक प्रकाशने आणि कलावस्तूंच्या प्रतिकृती यांबाबतीत सांस्कृतिक देवाण-घेवाण कार्यकमांतर्गत कार्यरत आहे. केंद्र शासनाच्या आर्थिक साहाय्य या योजनांतर्गत राष्ट्रीय संग्रहालय खासगी संग्रहालयांना त्यांच्या विकासकामासाठी व पुनर्संघटनासाठी अनुदान देते.

कोलकात्यातील नॅशनल कौन्सिल ऑफ सायन्स म्यूझीयम्स ( एनसीएसएम ) ही सांस्कृतिक विभागाखालील एक स्वायत्त संस्था आहे. तिचा उद्देश विदयार्थी व सर्वसामान्य लोक यांत विज्ञान व तंत्रविदया हे विषय मुख्यत्वे लोकप्रिय करण्याचे असून त्यानिमित्ताने त्याचा प्रसार-प्रचार होईल, यासाठी त्यांनी काही कृती कार्यक्रम परस्परांतील संपर्क व संबंध वाढविण्यासाठी आयोजित केले आहेत. त्या कार्यकमांतर्गत एनसीएसएमने देशभर २६ विज्ञान संग्रहालये व केंद्रे स्थापन केली आहेत. याशिवाय कौन्सिलने अंतर्गेही व प्रांगणीय ( इनडोअर व आउटडोअर ) प्रदर्शने विकसित केली आहेत आणि विदयार्थ्यांना आकर्षित करण्यासाठी यंत्रमानवाच्या धर्तीवर यांत्रिक डायनोसॉर बनविले आहेत. कौन्सिलने सायन्स सिटी हा अभिनव प्रयोग कोलकात्याजवळच सु. २० हेक्टर क्षेत्रात राबविला असून तो महानगरातील नागरिकांप्रमाणेच राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांना कुतूहलाचा विषय झाला आहे. या शास्त्र-विषयक नगरात काही भव्य आणि अंत:करण थरारून सोडणाऱ्या शास्त्रीय वस्तू आणि तत्संबंधी शास्त्रीय प्रयोग ठेवण्यात आले आहेत. याशिवाय कौन्सिलने देशभरातील गामीण भागात सु. ३०० शास्त्रीय विदयालये सुरू केली आहेत. त्यांना शैक्षणिक साहित्याबरोबरच प्रशिक्षित अध्यापक पुरविले जातात. कौन्सिलने गोवा राज्यात सायन्स मॉरिटम ही योजना २००२ मध्ये कार्यान्वित केली आहे.

लखनौची नॅशनल रिसर्च लॅबोरेटरी फॉर कॉन्झर्व्हेशन ऑफ कल्चरल प्रॉपर्टी ( एनआरएलसी ) हे केंद्र शासनाच्या अखत्यारीतील एक दुय्यम कार्यालय आहे. ही एक शास्त्रीय संस्था असून तिचा प्रमुख उद्देश सांस्कृतिक वारसाचे संरक्षण व संवर्धन हा आहे. तिचे कार्य म्हणजे विविध क्षेत्रांतील संशोधनाला विशेषत: भौतिक वस्तू आणि संवर्धनाच्या कार्यपद्धती, यांना उत्तेजन देणे व उपलब्ध वस्तूंचा अभ्यास आणि कलात्मक वस्तूंचे तंत्रज्ञान, संवर्धन-संरक्षणाचे प्रशिक्षण आणि संग्रहालये व तद्सदृश संस्था यांना तांत्रिक समुपदेश व सहाय्य देणे हे आहे. या संस्थेचे गंथालय समृद्घ असून त्यात संग्रहालयाच्या संवर्धन-संरक्षण या संदर्भातील अनेक तपशिलांवर भरपूर संदर्भगंथ आहेत. याशिवाय हे गंथालय निवडक विषयांची सटीप व सारांश रूपात संदर्भगंथ सूचीची सूक्ष्मसंदर्भ सेवा विविध अन्य संस्थांना पुरविते. ही प्रयोगशाळा संवर्धकांसाठी टिपाटिपणी आणि नियमपुस्तिका प्रकाशित करते. याशिवाय दरवर्षी दहा दिवसांची खास दिशानिश्चिती कार्यशाळा संग्रहालयांचे संचालक व अभिरक्षक यांच्यासाठी ठेवते. या कार्यशाळेतून मुख्यत्वे प्रतिबंधक संवर्धन या विषयांवर सहा महिन्यांचा प्रशिक्षण अभ्यासक्रम संवर्धकांसाठी योजला जातो. अलीकडे या प्रयोगशाळेची एक शाखा म्हैसूर ( कर्नाटक ) येथे सुरू झाली आहे. या प्रयोगशाळेतील ( एनआरएलसी ) एका शास्त्रज्ञाची कौन्सिल ऑफ द इंटरनॅशनल सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ प्रिझर्व्हेशन अँड रिस्टोरेशन ऑफ कल्चरल प्रॉपर्टी ( आयसीसीआरओएम ) या संस्थेच्या १९९६-९९ च्या काळात भारतीय प्रतिनिधी म्हणून निवड झाली होती.

परदेशी संग्रहालयातील भारतीय वस्तू : भारत अनेक वर्षे पारतंत्र्यात होता. अतिप्राचीन संस्कृती, पदीर्घ इतिहास, खंडप्राय व्याप्ती, भाषा, वेश, धर्म, संस्कृती यांची विविधता, अनेक घटनांचे केंद्र, साहित्याची विविधता, जागतिक संस्कृतीत भर घालणारे महापुरूष अशा अनेक कारणांनी भारताकडे जगातील अनेक राष्ट्रांचे लक्ष होते. फार प्राचीन काळापासून येथील विदयापीठांतून शिक्षण घेण्यासाठी विदयार्थी भारतात येत. यामुळे भारतीय संस्कृतीची छाप आशिया खंडात मोठया प्रमाणात पडलेली लक्षात येते. संस्कृत भाषेच्या प्रभावामुळे इंडो-यूरोपियन भाषांचा अभ्यास भारत आणि यूरोपीय देशांत एकोणिसाव्या शतकामध्ये वाढला. या सर्व घटनांचा प्रभाव जगातील अनेक संग्रहालयांवर पडलेला लक्षात येतो.

मुस्लिम आमदानीत भारतातील अनेक वस्तू अरब व आफ्रिकन देशांत गेल्या. रामायण, महाभारत, श्रीमद् भगवद्गीता, पंचतंत्र असे गंथ जगातील अनेक भाषांत अनुवादित झाले आहेत.

ब्रिटिशांनी भारतात सु. १५० वर्षे तर पोर्तुगीजांनी, फ्रेंचांनी भारतातील काही प्रदेशात अनेक वर्षे राज्य केले. या वसाहतवादयांनी भारतातील संपत्तीबरोबर अनेक मौल्यवान वस्तू लुटल्या. लंडनमधील ब्रिटिश म्यूझीयम, लिस्बनमधील म्यूझीयम यांत या वस्तू प्रदर्शित केल्या आहेत. यूनेस्कोच्या सूचनेवरून भारतातील काही वस्तू या संग्रहालयांनी परत केल्या पण कोहिनूर हिरा, कालीघाट चित्रशैलीतील सुरेख चित्रे इ. वस्तू अजूनही ब्रिटिशांनी परत केलेल्या नाहीत. (चित्रपत्रे ).

पहा : कलावस्तु व अवशेष संरक्षण गंथालय चर्मपूरण जलजीवालय तारामंडळ, कृत्रिम प्राणिसंगहोद्याने बाँबे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी भारत इतिहास संशोधक मंडळ राष्ट्रीय फिल्म संग्रहालय वनस्पतिसंगह वृक्षोद्यान.

संदर्भ : 1. Agarwal, O. P. Conservation of Manuscripts and Paintings of South-East Asia, London, 1984.

2. Agarwal, Usha, Directory of Museums in India, New Delhi, 2000.

3. Bartz, Bettina Optiz, Helmut Richter, Elizabeth, Eds., Museums of the World, 1992.

4. Bornham, Bonnie, Protection of Cultural Property : A Handbook of National Legislation, Paris, 1974.

5. Colleman, L. V. Museum Buildings, Vol. I, Washington, 1950.

6. Colleman, L. V. The Museums in America, 3 Vols., Washington, 1939.

7. Edson, Gary Dean, David, The Handbook of Museums, 1994.

8. Hudson, Kenneth Nicholls, Ann, Eds., World Directory of Museums, New York, 1975.

9. International Council of Museums, Directory of Museums in the Arab Countries, London, 1995.

10. Knell, Simon, Comp. and Ed., A Bibliography of Museum Studies, 1994.

11. Sarkar, H. Museums and Protection of Monuments and Antiquities in India, Delhi, 1981.

12. Woodhead, Peter Stansfield, Geoffrey, Key Guide to Information Sources in Museum Studies, 1994.

१३. केतकर, श. म. संग्रहालय परिचय, पुणे, १९६२.

देव, स. ग. देशपांडे, सु. र.