शाफी, इमाम : (७६७–८२०). मालिकी व हनफी या सुन्नी पंथाच्या दोन उपपंथांनंतर उदयास आलेल्या ‘शाफीयाह’ या तिसऱ्या. उपपंथाचा जनक नव्हे तरी मुख्य प्रेरक. या तिसऱ्या उपपंथाची संस्थापना शाफीच्या शिष्यांनी केली असावी असे दिसते. त्याचे संपूर्ण नाव इमाम अल्‌ शाफी अबु अबदिल्ला मुहंमद बिन इद्रिस असे होते. शाफीचा जन्म एका कुरेश कुटुंबात पॅलेस्टाइनमध्ये गाझा येथे झाला असावा असे दिसते. त्याच्या लहानपणीच त्याचे वडील वारल्यामुळे शाफीला त्याच्या आईने मक्केला नेले व तेथे विपन्नावस्थेतच त्याचे संगोपन व संवर्धन केले. शाफीने सुमारे विसाव्या वर्षी मदीनेकडे प्रयाण केले व तिथे त्याला ⇨ इब्न अनास इमाम मालिक या प्रकांड धर्मपंडिताचा सहवास लाभला. मदीनेमध्ये त्याने मालिकी पंथाचा गाढा अभ्यासक म्हणून प्रचंड कीर्ती मिळविली. ती ऎकून येमेनच्या राज्यपालाने त्याला आपल्या राजसेवेत दाखल करून घेतले परंतु लवकरच तेथे त्याला राजद्रोहासारख्या गंभीर गुन्ह्याखाली अटक करण्यात आली व तुरुंगवास भोगावा लागला. इमाम मुहम्मद अल्‌ शैबानी (७४९–८०५) या सुविख्यात धर्मपंडिताच्या मध्यस्थीमुळे त्याची लवकरच सुटका झाली परंतु शृंखलाबद्ध अवस्थेतच त्याला येमेनमधून इराक येथे हद्दपार करण्यात आले. इराक येथे अल्‌ शैबानीचे ग्रंथ वाचून त्याने हनफी उपपंथाच्या धर्मविधीवरही विलक्षण प्रभुत्व मिळविले. अशा रीतीने मालिकी व हनफी या दोन्ही उपपंथांच्या अध्ययन व अध्यापनानंतर त्याला दोन्ही पंथांपासून आपली मते भिन्न असून, ती व्यक्त करण्याची त्याला गरज भासू लागल्यामुळे बगदाद सोडून अनेक स्थलांतरे करीत इ.स. ८१४ च्या अखेरीस तो ईजिप्तमध्ये कैरो येथे स्थायिक झाला. ईजिप्तमध्ये इतर कोणत्याच उपपंथाचे प्रभुत्व नसल्यामुळे व वाढत्या मुसलमानी साम्राज्याबरोबरच नवीन पादाक्रांत केलेल्या प्रदेशांच्या चालीरीती, परंपरा व रिवाज यांचा मुसलमानी विधीच्या मूलस्रोताशी समन्वय साधण्याची आत्यंतिक गरज भासू लागल्यामुळे आपल्या स्वतंत्र विचारांचा प्रचार व प्रसार करण्याची निरपवाद मुभा शाफीला मिळाली. त्याने केलेली ग्रंथरचना व त्याच्या शिष्यांनी त्याच्या विचारांचा केलेला प्रसार यांमुळे शाफी पंथाचा उदय झाला.
मुसलमानी विधीचे ‘उसूल’(धर्माची मूलतत्त्वे) व ‘फुरूअ’(शाखा विस्तार) असे दोन विभाग आहेत. आपल्या रिसाला या नावीन्यपूर्ण ग्रंथामध्ये इमाम शाफीने उसूलचे उत्कृष्ट तार्किक विश्लेषण करून मुसलमानी न्यायशास्त्राचा जनक अशी मान्यता मिळवली. विधीच्या उगमस्रोतांचे मार्मिक विवेचन करताना त्याने विधीच्या अन्वयार्थावर आपला स्वतंत्र ठसा उमटविला. ‘सुन्ना’ म्हणजे प्रेषितवर्तन किंवा प्रेषितनिर्णय या उगमस्रोताचे विवेचन करताना प्रेषित हा खुद्द परमेश्वराचा प्रतिनिधी असल्याने प्रेषितकथा या अल्लाने प्रगट केलेल्या कुराणातील विधी इतक्याच बंधनकारक आहेत, असे प्रतिपादन केले व अशा रीतीने शाफीने ‘सुन्नाला’ कुराणाच्याच पातळीवर आणून सोडले. रिसालाच्या दोन प्रकरणांमध्ये त्याने अहादिस (अनेकवचनी), हदीस (एकवचनी) पैकी कोणत्या प्रेषितकथा अधिकृत किंवा अनधिकृत ठरवाव्यात व त्या कशा ठरवाव्यात, यांसंबंधी स्वतंत्र विवेचन केले आहे. मदीनेच्या प्रेषितकथांना मान्यता मिळावी, हे मालिकचे मत त्याने सप्रमाण खोडून काढले. तसेच हदीसला मान्यता देताना ‘इस्तेहसन’ (तर्कप्राधान्य) याचा उपयोग करावा हे ⇨ अबू हनीफाचे (६९९–७६७) मत त्याने खोडून काढले. कारण असे केल्याने प्रेषितकथा व प्रेषितांच्या सहकाऱ्यांच्या कथा यांमधील भेद नष्ट होण्याचा संभव आहे असे त्याचे प्रतिपादन होते. विधीचे विवेचन करत असताना कोणत्याही तर्कवादाला दैवी उगमस्रोताचे पाठबळ असलेच पाहिजे, अशी आग्रही भूमिका त्याने स्वीकारली. त्याने इज्तिहाद, इस्तेहसन वा इस्तिलाह या मानवी तर्कप्रकारांना कमी महत्त्व द्यावे, अशा प्रकारची वैचारिक भूमिका मांडली. ‘इज्मा’ (धर्मपडितांमधील मतैक्य) या उगमस्रोताचे विवेचन करत असतानाही शाफीने आपली मतभिन्नता प्रकट केली. मालिकी पंथाचे अनुयायी फक्त मदीनेच्या धर्मपंडितांच्या इज्मांना मान्यता देत असत, तर हनफी पंथाचे अनुयायी हे इज्मांपेक्षाही उगमस्रोत या दृष्टीने कियासलाच अधिक महत्त्व देत असत. या दोन्ही विचारांशी मतभिन्नता व्यक्त करताना शाफीने ‘पांचामुखी परमेश्वर’ हे भारतीय म्हणीप्रमाणे किंवा ‘लोकांचा आवाज तोच देवाचा आवाज’(Vox Populi, Vox dei) या ग्रीक वचनाप्रमाणे ‘इज्माला’ कियासपेक्षा वरच्या दर्जाचे महत्त्व दिले. तसेच मुसलमानी साम्राज्यातील कोणत्याही ठिकाणच्या धर्मपंडितांच्या एकवाक्यतेला विधिग्राह्यता मिळू शकते, असे सूचित केले. परंतु धर्मपंडितांच्या एकवाक्यतेला विधिग्राह्यता मिळू शकते, असे सूचित केले. परंतु धर्मपंडितांची बैठक कशी बोलवावी, कोणत्या धर्मपंडितांना अशा विद्वत्‌सभेचे निमंत्रण द्यावे आणि अशा धर्मसभेमध्ये एकवाक्यता कशी साधावी, यांसंबंधी मार्गदर्शन केलेले नसल्यामुळे त्यांच्या शिष्यांमध्ये पुढे यासंबंधी मतभेद झाले तरी तात्त्विक विवेचनावर आधारलेल्या इज्मांच्या नवीन आणि लवचिक अशा न्यायशास्त्रीय संकल्पनेचा आधार घेऊन शाफीला मुसलमानी विधीच्या मूळ तात्त्विक चौकटीमध्ये नव्या प्रदेशांतील नवीन प्रघात व रिवाज यांना सामावून घेण्याचे सामर्थ्य मिळाले.
शाफीच्या किताब-अल्‌-उम या दुसऱ्या सुप्रसिद्ध ग्रंथाच्या सात उपखंडांमध्ये त्याने मुसलमानी विधीच्या फुरूअ म्हणजे शोखोपशाखांविषयी प्रदीर्घ विवेचन केलेले आढळते. सदरहू भाष्यांमध्ये मालमत्तेचे व्यवहार व दस्तऐवज, धार्मिक विधी, दंडविधी, व्यक्तिगत विधी इ. मुसलमानी विधींच्या वेगवेगळ्या विषयांची संपृक्त चर्चा केलेली आढळते. सदरहू निरूपणामध्ये शाफीने आपल्या इतर धर्मवेत्त्यांविरुद्ध असलेल्या महत्त्वाच्या मतभेदांचेही काळजीपूर्वक विवरण केलेले आढळते. ‘अल्‌-–मुसनद’ या अधिकृत व ग्राह्य अशा प्रेषितकथांचा संग्रह लिहून काढण्याचे श्रेयसुद्धा शाफीकडे जाते. शाफीचे अनुयायी ईजिप्त, सिरिया, येमेन, बहारीन, सौदी अरेबियाचे पश्चिम व दक्षिण विभाग, मलेशिया, दागिस्तान (रशिया) व मध्य आशियाचे इतर काही विभाग या प्रदेशांमध्ये पसरलेले आढळतात. भारतातील काही कोकणी मुसलमान व मलबारचे मोपले यांचाही शाफीच्या अनुयायांमध्ये समावेश होतो.
पहा : इस्लाम धर्म इस्लाम धर्मातील पदाधिकारी मुसलमानी विधि सुन्नी पंथ.
रेगे, प्र. वा.