भूपाळगड

भूपाळगड : महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील इतिहासप्रसिद्ध शिवकालीन गिरिदुर्ग. या जिल्ह्यातील खानापूर तालुक्याच्या आग्नेयीस बाणूर गावाच्या परिसरात खानापूरपासून १७.७० किमी. वर कराड-विजापूर रस्त्यावर पळशी फाट्यापासून आतील बाजूस ६.४३ किमी. वर पश्चिमेस एका १८.२८ मी. उंचीच्या पठारावर हा किल्ला वसला आहे. किल्ल्याच्या सभोवती तटबंदी असून मध्यभागी बालेकिल्ला व त्यात महादेवाचे मंदिर आहे. बालेकिल्ल्याचे क्षेत्रफळ सव्वा चौ. किमी. आहे. किल्ल्यातच दक्षिण बाजूस बाणूर गाव वसले ( क्षेत्रफळ ११.६५५ चौ. किमी. ) आहे. आग्नेयीस सु. ८ किमी. वर असलेल्या जरंडी गावाकडून किल्ल्यावर रस्ता गेला असून त्या बाजूनेच दारूगोळादी सामानाची ने-आण होत असे. किल्ल्यात बारा महिने पुरेल अशा पाण्याची व्यवस्था होती. शिवाजी महाराजांनी पूर्वेकडील प्रदेशांवर वचक ठेवण्यासाठी तसेच भांडारगृह म्हणून हे ठाणे निवडले आणि तेथे किल्ला बांधला व त्याचे नाव भूपाळगड असे ठेवले. या किल्ल्यात दारूगोळा, मालमत्ता आणि सरंजाम ठेवीत. प्रसंगोपात्त युद्धाच्या वेळी लोकांना आश्रय घेण्यासाठीही त्याचा उपयोग होत असे. गडावर लढाऊ शिबंदी असे. दंतकथेनुसार भूपाळ नावाच्या राजाने तो बांधला असावा. शिवाजी महाराज आणि त्यांचा मुलगा संभाजी यांत वितुष्ट आले, तेव्हा संभाजी मोगलांचा सुभेदार दिलेरखानाला मिळाला. दिलेरखानाने संभाजीच्या फितुरीचा फायदा घेऊन मराठी मुलूख पादाक्रांत करण्यास सुरूवात केली. त्या मोहिमेत त्यांनी भूपाळगडाकडे कूच केली.मोगलांची फौज येत आहे असे समजताच गावोगावची माणसे आश्रयासाठी किल्ल्यात आली. दिलेरखानाने २ एप्रिल १६७९ रोजी सकाळी किल्ल्यावर हल्ला केला. दोघांत मोठी लढाई झाली. मोगलांच्या प्रचंड सैन्यापुढे मराठ्यांचे सैन्य अल्प असूनही त्यांनी शिकस्तीने लढा दिला. शिवाजी महाराजांनी १६,००० घोडेस्वारांची कुमक मदतीसाठी पाठविली परंतु ती पोहोचण्यापूर्वीच किल्ला पडला. तरीसुद्धा मराठी सैन्याने निकराने लढा दिला. किल्ल्यातील धान्य, दारूगोळा व इतर संपत्ती घेऊन दिलेरखानाने ७०० मराठी शिपायांचा उजवा हात तोडला व त्यांना सोडून दिले. इतरांना कैद केले. त्यानंतर शिवाजींनी पाठविलेल्या सैन्याने किल्ल्याला चारी बाजूंनी वेढले. तेव्हा त्यांना कळले की इराजखान व बाजाजीराव (निंबाळकर) किल्ले परांड्याकडून दिलेरखानाच्या फौजेस सामान-संरजामाची मदत करीत आहेत तेव्हा मराठे त्यांच्यावर चालून गेले. यावेळी दिलेरखानाने इख्लारसखानाला १,५०० स्वार देऊन इराजखानाच्या मदतीसाठी पाठविले. किल्ल्यापासून सु. २५ किमी. वर इख्लाासखान आणि मराठे यांच्यात घनघोर लढाई झाली. अखेर मराठ्यांचे सैन्य पराभूत झाले तेव्हा दिलेरखानाने किल्ल्यातील ज्या वस्तू-ऐवज नेता येत नाही, तो सर्व जाळून टाकून किल्ल्याची मोडतोड केली व तो संभाजीसह धुळखेड या ठिकाणी आला. पुढे मराठ्यांनी करकंबजवळ इराजखानाचा पराभव केला आणि भूपाळगडच्या पराभवाचा सूड उगवला. भूपाळगडच्या लढाईनंतर मोगल सुभेदार व विजापूरचा आदिलशाह यांत वैमनस्य आले. शिवाजींनी संभाजीची समजूत घातली. परिणामतःसंभाजीने मोगलांना सोडले आणि तो पन्हाळ्यास शिवाजी महाराजांकडे परत आला (२१ डिसेंबर १६७९). या लढाईविषयीच्या वृत्तांत सभासद बखर, अनुपुराण, जेधे शकावली, सुरतेच्या वखारीचे दफ्तर, परमानंद काव्य इ. विविध साधनसामग्रीतून मिळतो तथापि त्यांत एकवाक्यता नाही.

संदर्भ : Sarkar, Jadunath, Shivaii and His Times, Calutta, 1961.

शेख, रूक्साना

“