फ्रीडमन , मिल्टन : (३१ जुलै १९१२ – ). प्रख्यात अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञ व १९७६ च्या नोबेल पारितोषिकाचे मानकरी . जन्म ब्रुकलिन , न्यू यॉर्क येथे स्थलांतरीत गरीब ज्यू कुटुंबात . मिल्टन फ्री डमन पंधरा वर्षांचे असतानाच त्यांचे वडील मृत्यू पावले . फ्रीडमन यांचे शिक्षण रट्‌गर्झ , शिकागो व कोलंबिया विद्यापीठांतून झाले . रट्‌गर्झ विद्यापीठात शिकत असताना , फ्रीडमन यांच्यावर ऑर्थर बर्न्स ( फेडरल रिझर्व सिस्टिमचे भावी अध्यक्ष ) आणि होमर जोन्स या दोघा प्राध्यापकांचा प्रभाव पडून त्यांना अर्थशास्त्राच्या अभ्यासात रु ची निर्माण झाली . बर्न्स ह्यांनी अर्थशास्त्राच्या अमूर्त सिद्धांताऐवजी अनुभवाधिष्ठित वैज्ञानिक दृष्टीवर अधिक भर देण्यास शिकविले , तर जोन्सनी सनातनी विचारसरणी त्यांच्या मनावर ठसविली .
शिकागो विद्यापीठातून १९३२ मध्ये पदवी संपादिल्यानंतर अर्थशास्त्राच्या पुढील अभ्यासक्रमासाठी फ्रीडमन शिकागो विद्यापीठात दाखल झाले . शिकागो विद्यापीठातील अध्ययनकाळात फ्रीडमन यांच्यावर फ्रँक नाइट , ॲरन डिरेक्टर , जेकब व्हायनर , हेन्री सिमन्झ , हेन्री शुल्झ या विविध अर्थशास्त्रीय विचारसरणीच्या अध्या प कांचा प्रभाव पडला . या सर्व मंडळींच्या वैचारीक मांडणीतूनच ‘ शिकागो संप्रदाय ’ ( शिकागो स्कूल ) म्हणून ओळखली जाणारी विचारसरणी विकसि त झाली . फ्रीडमन आजमितीसही या संप्रदायाचे प्रमुख प्रवक्ते मानले जातात .
फ्रीडमन यांच्या लेखनशैलीवर फ्रँक नाइट यांचा प्रभाव विशेष दिसून येतो . छोटी परंतु नाट्यपू र्ण वाटतील अशी विधाने मांडावयाची व लगोलग ती अंशतः कशी चू क आहेत हे दाखवीत असतानाच ती मूलतः कशी सत्य आहेत हे पटवून देत जावयाचे , यावर त्यांचा भर असतो . या त्यांच्या शैलीमुळे व डावपेचांमुळे फ्रीडमन हे सहसा विरोधकांच्या पकडीत न येणारे वादपटू म्हणून प्रख्यात आहेत .
पुढे कोलंबिया विद्यापीठात वेस्ली मिचेल यांच्याजवळ फ्रीडमननी अर्थशास्त्राचे धडे गिरवि ले . सामाजिक शास्त्रात निगमन पद्धती निरु पयोगी असून आर्थिक निर्णय हे विवेकनिष्ठ असतातच असे नाही , असा मिचेलचा वि श्वा स असल्याने त्यांचा भर अमूर्त तत्त्वां पासून सुरुवात करून तार्किक पद्धतीने मांडणी करीत जाण्यापेक्षा प्रत्यक्ष निरीक्षणावर अधिक होता . मिचेल ह्यांनी फ्रीडमनवर विज्ञाननिष्ठेचे संस्कार केले .
‘नॅशनल रिसोर्सेस कमिटी ’ तर्फे १९३५ मध्ये अमेरिकेतील सेवनाच्या विविधांगांचा अभ्यास हाती घेण्यात आला , त्यात फ्रीडमन सहभागी झाले . १९३७ मध्ये सायमन कुझनेट्स ह्यांनी त्यांना ‘ नॅशनल ब्यूरो ऑफ इकॉनॉमिक रिसर्च ’ तर्फे अमेरिकेतील स्वतंत्र व्यावसायिकांचा अभ्यास करण्यासाठी पाचारण केले . वैद्य , दंतवैद्य , वकील , प्रमाणित हिशेबनीस व अभियंते यांच्या उत्पन्नांचा अभ्यास करून पुढे याच विषयावर प्रबंध लिहून फ्रीडमननी १९४६ मध्ये डॉक्टरेट मिळविली . ब्यूरोतर्फे फ्रीडमननी स्टडीज इन इन्कम अँड वेल्थ च्या दुसऱ्या व तिसऱ्या खंडांचे संपादन केले , त्यात त्यांची साक्षेपी दृष्टी जागोजागी दिसते .
फ्रीडमन यांचा विवाह १९३८ मध्ये रो झ डिरेक्टर ( शिकागो विद्यापीठातील ॲरन डिरेक्टर यांची भगिनी ) यांच्याशी झाला . त्या शिकागो विद्यापीठात फ्रीडमन यांच्या सहाध्यायी होत्या व पुढे ‘ नॅशनल रिसोर्सेस कमिटी ’ त त्यांच्या सहकारी होत्या . कॅपिटॅलिझम अँड फ्रिडम हा ग्रंथ लिहिताना त्यांना आपल्या पत्नीचे बहुमोल सहाय्य झाले .
कार्नेगी कॉर्पोरेशनच्या आर्थिक साहाय्याने १९४१ मध्ये अमेरिकन अर्थव्यवस्थेतील संभाव्य चलनवाढीचा अंदाज घेण्यात येऊन ती टाळण्याच्या उद्देशाने किती कर आकारणी करावी लागेल , हे ठरविण्यासाठी कोलंबिया विद्यापीठातर्फे एक प्रकल्प हाती घेण्यात आला . त्यात सह निर्दे शक म्हणून काम करीत असताना द्रव्यविषयक प्रश्नांकडे व साकलिक अर्थशास्त्रीय सिद्धांतांकडे फ्रीडमन यांचे लक्ष वेधले . या विषयावरील त्यांचा दृष्टिकोन टॅक्सिंग टू प्रिव्हेन्ट इ न्फ्ले शन (१९४३ ) या पुस्तकात ग्रथित झाला आहे . अंदाजपत्रकातील तूट कोणत्या पद्धतीने भरून काढली जाते व तिचा द्रव्याच्या पुरवठ् यावर कोणता परिणाम घडून येतो , यावरच चलनवाढीचे स्वरूप अवलंबून राहील असे फ्रीडमन यांनी प्रतिपादिले आहे . तथापि दुसऱ्या महायुद्धकाळापर्यंत त्यांची द्रव्यवादी भूमिका तयार झालेली नव्हती . फ्रीडमन हे द्रव्यवादाचे ( मॉनेटरिझम ) आद्य प्रवर्तक मानले जातात . राजकोषीय नीतीवर भर देणाऱ्या केन्सवादाचा विरोध फ्रीडमननी सतत केला आहे .
अमेरिकेच्या वित्तखात्याच्या कर – संशोधन विभागातर्फे १९४१ – ४३ या काळात करसुधारणा विधेयकांचे आराखडे तयार करण्याचे काम फ्रीडमननी केले . १९४६ मध्ये अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून त्यांची शिकागो विद्यापीठात नेमणूक झाली , तेव्हापासून आजतागायत स्वतंत्र बाजारयंत्रणेचा पुरस्कर्ता व अर्थव्यवस्थेतील स र कारी हस्तक्षेपाचा कट्टर विरोधक ही भूमिका त्यांनी कायम ठेवली आहे .
ॲना जे . श्वा र्ट्‌झ यांच्याबरोबर लिहिलेला फ्रीडमन यांचा बहुचर्चित व प्रशंसित ग्रंथ ए मॉनेटरी हिस्टरी ऑफ द युनायटेड स्टेट्स १८६७ – १९६७ हा १९६३ मध्ये प्रसिद्ध झाला . त्यात १९३० ची महामंदी ( ग्रेट डि प्रे शन ) ही अमेरिकेत द्रव्यपुरवठा कमी झाल्याने उद्‌भवली , असे मत मांडले आहे . परंतु टी काकारांनी त्याचा प्रतिवाद करताना १९२९ ते १९३२ या काळात द्रव्यपुरवठ्यात तीन टक्क्यांनी घट झाली , तर किंमतींमध्ये मात्र ३० टक्क्यांनी घट व बेकारीत २५ टक्क्यांनी वाढ झाल्याचे दाखवून दिले आहे .
फ्रीडमन यांनी १९६४ साली अमेरिकन राष्ट्रध्यक्ष्यांच्या निवडणुकीत बॅरी गोल्डवॉटर यांचा व १९६८ मध्ये रिचर्ड निक्सन यांचा प्रचार केला . १९७२ पर्यंत तरी निक्सन प्रशासनाच्या आर्थिक धोरणावर फ्रीडमन यांच्या विचारांची स्पष्ट छाप दिसते .
फ्रीडमन यांची १९६७ मध्ये ‘ अमेरिकन इकॉनॉमिक असोसिएशन ’ चे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली . फ्रीडमन यांचा बाजारपेठेच्या यंत्रणेवरील विश्वास हा भांडवलशाहीवरील असलेल्या त्यांच्या श्रद्धेतून जन्माला आलेला आहे . भांडवलशाही भौतिक संपन्नतेची जन्मदात्री तर आहेच , परंतु मानवी स्वातंत्र्याची ती एक पूर्वअटही आहे , असे त्यांना वाटते . भांडवलशाहीचा सर्वांत मोठा लाभ संपत्तीचा संचय नसून स्त्री – पुरुषांना आपली क्षमता विकसि त करण्याची मिळवून दिलेली संधी , हा आहे , असे फ्रीडमनना वाटते . कॅपिटॅलिझम अँड फ्री डम (१९६२ ) या ग्रंथात भांडवलशाहीमुळे ज्यांचा सर्वात अधिक फायदा होतो , असे अल्पसंख्य गट भांडवलशाहीचे कट्टर विरोधक असतात , हा विरोधाभास त्यांनी लक्षात आणून दिला . परंतु भांडवलशाहीला असलेला धोका हा समाजवादी वा साम्यवादी विचारसरणीकडून नसून भांडवलशाहीनेच निर्माण केलेल्या कल्याणका री राज्यापासून आहे त्यातूनच कमालीची चलनवाढ , आर्थिक अव्यवस्था व एकाधिकारशाहीला निमंत्रण मिळते , असे त्यांना वाटते .
फ्रीडमनना १९७६ चे अर्थशास्त्रातील नोबेल पारितो षिक मिळाल्याचे घोषित झाल्यानंतर चिलीमधील लष्करी उठावात फ्रीडमन यांचा हात असल्याचा आरोप खुद्द नोबेल पारितोषिक समितीच्या काही सदस्यांनी केल्यामुळे मोठेच वादळ निर्माण झाले होते . फ्रीडमन – समर्थकांनी अर्थातच त्या आरोपाचा प्रतिवाद केला .
एसेज इन पॉझिटिव्ह इकॉनॉमिक्स (१९५३ ), ए थिअरी ऑफ द कन्झम्प्‌शन फंक्शन (१९५९ ), प्रोग्रॅम फॉर मॉनेटरी स्टॅबिलीटी (१९५९ ), इन्फ्ले शन : कॉझिस अँड कॉन्सिक्वेन्सिस (१९६३ ), द ग्रेट कॉन्ट्रॅक्शन (१९६५ ), प्राइस थिअरी (१९७६ ), इन्फ्ले शन अँड द रोल ऑफ गव्हर्नमेंट (१९७८ ), फ्रि टू चूज (१९८० ) ( सहलेखिका : रोझ फ्रीडमन ) हे फ्रीडमन यांचे काही महत्त्वाचे ग्रंथ आहेत .
फ्रीडमन हे न्यूजवीक या सुप्रसिद्ध अमेरिकन साप्ताहिकाचे स्तंभलेखक म्हणूनही काम करतात . टेनिस , सुतारकाम , व्याख्याने हे फ्रीडमन यांचे फुरसतीचे छंद आहेत .
हातेकर , र . दे .
“