प्रहसन : प्रहसन किंवा फार्स हा सुखात्मिकेचाच एक प्रकार होय. विनोदनिर्मितीचा एकमेव हेतू डोळ्यांपुढे ठेवून निर्माण केलेल्या प्रहसनाची प्रकृती मात्र सुखात्मिकेपेक्षा बरीचशी वेगळी असते. हा हास्यरसोत्पादक नाट्यप्रकार एकांकी असेल, किंवा अनेक प्रवेशयुक्त एकांकी असेल, किंवा तीन अंकांत ऐसपैस पसरलेला असेल. सामान्यपणे कनिष्ठ दर्जाचा विनोद त्यात ठासून भरलेला असतो. पात्रांच्या उक्तिकृतींत अतिशयोक्ती, असंबद्धता, विसंगती, मूर्खपणा, वेडाचार यांचा मालमसाला असतो. तसेच एऱ्हवी ज्या घटना असंभाव्य किंवा अवास्तव वाटतील, त्या प्रहसनात गुंफलेल्या असतात.
भरताने दशरूपकांत प्रहसनाला स्वतंत्र स्थान दिले आहे. त्याने प्रहसनाचे शुद्ध व संकीर्ण असे दोन प्रकार मानले आहेत. शुद्ध प्रहसनात भागवत तापस, भिक्षू, श्रोत्रिय व विप्र यांची गंमतीची भाषणे असावीत व कथानक विशिष्ट ध्येयाकडे प्रगत होईल असे रचावे, अशी अपेक्षा असते. संकीर्ण प्रहसनात वेश्या, चेट, नपुंसक, धूर्त, विट, बंधकी म्हणजे व्यभिचारिणी इ. नीच पात्रे असतात आणि कथानक लोकप्रिय कथेच्या आधारे रचलेले असते. शारदातनय म्हणतो, की प्रहसनात एक अंक, दोन संधी, सहा रस असावेत. संस्कृतात दामक, भगवतज्जुक, हास्यार्णव, मत्तविलास यांसारखी काही प्रहसने सोडली, तर फारशी प्रहसनरचना नाही.
पाश्चात्त्य फार्सचा उगम इ. स. पू. पाचव्या शतकात झाला, असे मानले जाते. जुन्या ग्रीक सुखात्मिकेबरोबर रचलेले हास्योत्पादक लघुनाटक म्हणजे ‘फार्स’ ‘Farcire’ (कोंबून भरणे) या लॅटिन शब्दापासून फार्स ही संज्ञा सिद्ध झाली. ‘Mystere’ म्हणजे बायबलमधील नव्या व जुन्या करारांतील कथांवर आधारलेली नाटके. धार्मिक स्वरूपाच्या या गंभीर नाटकात फार्स घुसडले जात. यूरोपमधील प्रबोधनानंतर फार्सच्या निर्मितीला बहर आला. इटलीमधील फार्स या प्रकारात साचेबंद स्वरूपाची पात्रे असत. ⇨ मोल्येरच्या फार्समध्ये व्यंगचित्रे असत आणि मानवी जीवनातील विसंगतीचे भेदक दर्शनही असे. एकोणिसाव्या शतकात फार्सला पुन्हा बहर आला तो फ्रान्समध्ये. त्याबरोबरच जर्मनी, रशिया, ब्रिटन इ. देशांतही तो अवतरला. मराठी रंगभूमीवर फार्सचा अवतार झाला, तो इंग्रजी नाट्यप्रयोगांच्या अनुकरणामुळे. पौराणिक नाटकाच्या जोडीला फार्स सादर करण्याची युक्ती अमरचंद वाडीकर नाट्यमंडळीने १९ जानेवारी १८५६ रोजी केला. हा फार्स हास्यकारक व लौकिक जीवनाचे चित्रण करणारा असा होता. रुचिपालट म्हणून योजिण्यात आलेल्या प्रहसनांचे स्वरूप पुढे पालटत चालले. असभ्य व ग्राम्य विनोदाने भरलेली प्रहसने १८७० ते १९०० पर्यंत निर्माण झालेली दिसतात. जवळजवळ परकीय कथावस्तू घेऊन बेतलेले आणि नाट्यप्रयोग संपल्यावर किंवा एखाद्या नाटकाच्या दोन अंकांच्या दरम्यान सादर केलेले लघुनाट्य (इंटरल्यूड) असेही तत्कालीन प्रहसनांचे स्वरूप होते. म्हणून बासुंदीपुरीचा मनोरंजक फार्स हे प्रहसन आणि नारायणराव पेशवे यांच्या मृत्यूचा फार्स हेदेखील प्रहसनच. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या काळात मात्र व्यक्तिजीवनातील अगर आपल्या समाजातील वैगुण्ये अथवा उणिवा धारदारपणे मांडण्याचे माध्यम म्हणून प्रहसनाचा उपयोग होऊ लागला.
प्रहसन हे घटनाकेंद्री असते. घटना अतिरंजित व असंभाव्य असतात, त्या वेगाने घडतात व त्यातून मौज निर्माण होते. सुखात्मिकेत ठसठशीत व्यक्तिचित्रण असते. प्रहसनातील व्यक्ती उथळ, तऱ्हेवाईक व विक्षिप्त स्वभावाच्या आणि साचेबंद व्यक्तिमत्त्वाच्या असतात. विविध क्लृप्त्या योजून हास्य निर्माण करणारे प्रहसन सुखात्मिकेसारखे प्रेक्षकाला अंतर्मुख करीत नाही. मात्र फार्समधील विनोद हा नेहमीच वरकरणी वाटतो तितका उथळ नसतो. कित्येकदा त्याला कारुण्याची झालरही असते. चार्ल्‌स चॅप्लिनचे मूकपट व मार्क्स बंधू यांचे चित्रपट याच फार्सच्या प्रकारात मोडतात. प्रहसनात काहीही घडू शकते आणि कसेही घडू शकते हे खरे आहे पण सुखात्मिकेप्रमाणेच प्रहसनालाही स्वतःची अशी सुसंगत रचना असते. प्रहसनाला स्वतःचा असा रचनाबंध असतो. त्यात एकाच वेळी गांभीर्य आणि गंमत यांचा प्रत्यय येतो. त्यातील व्यक्ती व घटना अस्वाभाविक वाटल्या, तरी त्यातून मानवी जीवनातील वास्तवावर प्रकाश पडतो. विसंगतीचे चित्र रंगवितानाच प्रहसन संगतीची जाणीव करून देते. प्रहसन हे काही अंशी मुक्त नाट्य म्हणता येईल, किंवा जीवनाकडे पाहण्याची ती एक रीत असेही म्हणता यईल.
पहा : नाटक सुखात्मिका.
संदर्भ: 1. Bentley, Eric, The Life of the Drama, New York, 1964.
2. Styan, J. L. The Dramatic Experience, London, 1965.
फडके, भालचंद्र