होमरूल लीग : भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक सनदशीरव शांततापूर्ण आंदोलन छेडणारी संघटना (संघ) . ॲनी बेझंट ह्या आयरिश असल्यामुळे त्या वारंवार आयर्लंडला जात. आयर्लंडमध्ये १९०८–१३ दरम्यान होमरूलची चळवळ चालू होती. त्यामुळे त्यांना भारतातही स्वराज्यासाठी अशीच चळवळ सुरू करावी, असे वाटले. म्हणून त्यांनी भारतातील चळवळीला ‘होमरूल लीग’ हे नाव दिले. ‘होमरूल’चा शब्दशः अर्थ स्वराज्य असा असून या काळात भारताच्या राजकीय नेतृत्वात एक प्रकारची शिथिलता आली होती. या वेळी ॲनी बेझंट यांनी राजकीय उन्नतीसाठी सक्रिय राजकारणात प्रवेश केला आणि २५ सप्टेंबर १९१६ रोजी होमरूल लीगची मद्रासमध्ये स्थापना केली. खेडे हा राज्याचाआद्य घटक मानून तेथून जिल्हा, प्रांत व राष्ट्रीय संसदेपर्यंत स्वराज्याची उभारणी करणे, हे या संघटनेचे उद्दिष्ट होते. अल्पावधीतच तिच्या शाखा मुंबई, कानपूर, अलाहाबाद, वाराणसी, मथुरा, कालिकत, अहमदनगर, मद्रास आदी ठिकाणी स्थापन झाल्या. एका देशव्यापी संघटनेचे स्वरूप तिला प्राप्त झाले. ॲनी बेझंट यांनी तत्पूर्वी कॉमनविल या साप्तहिकात२ जानेवारी १९१४ रोजी धार्मिक स्वातंत्र्य, राष्ट्रीय शिक्षण, सामाजिकव राजकीय सुधारणा ही स्वराज्याची उद्दिष्टे उद्धृत केली होती. तसेच मद्रासमधून न्यू इंडिया हे दैनिक काढले (१४ जुलै १९१४) आणि होमरूल लीगची औपचारिक घोषणा केली (२५ सप्टेंबर) . तिला इंडियन नॅशनल काँग्रेसची साहाय्यकारी संस्था म्हणून मान्यता मिळविण्यासाठी मुंबईच्या काँगे्रस अधिवेशनात तसा ठराव मांडला (१९१५) पण काँग्रेसची शक्ती घटेल असे मवाळांना वाटल्यावरून तो नाकारला गेला.
ॲनी बेझंट यांनी आपली दोन पत्रके, भाषणे आणि थिऑसॉफिकल सोसायटीच्या शाखांद्वारे देशभर लीगचा प्रसार-प्रचार केला. तत्पूर्वीचलोकमान्य टिळकांनी होमरूल लीगची कल्पना १९१४ मध्ये मांडली होती. लोकमान्य टिळकांनी पुणे येथे डिसेंबर १९१५ मध्ये राष्ट्रवादींची( जहालांची) परिषद भरविली. तीत नेमलेल्या समितीने बेळगावच्या परिषदेत २८ एप्रिल १९१६ रोजी इंडियन होमरूल लीगच्या स्थापनेचा ठराव संमत करून जोसेफ बॅप्टिस्टा यांना लीगचे अध्यक्ष नेमले.न. चिं. केळकर सचिव झाले. या दोन्ही संघटनांचे कार्य एकमेकींना पूरक असेच होते. ब्रिटिश साम्राज्यांतर्गत सनदशीर मार्गांनी लोकजागृती व जनसंघटन हा लीगचा उद्देश होता. लोकमान्य टिळकांनी केसरी-मराठा वृत्तपत्रांतून आणि सभा-संमेलनांतून लीगचा प्रसार केला. लोकमान्य टिळक आणि ॲनी बेझंट यांच्या अशा दोन स्वतंत्र होमरूल लीग असल्यामुळे त्या दोघांत अनौपचारिक समझोता होऊन लोकमान्य टिळकांनी फक्त महाराष्ट्र व मध्य प्रांतात प्रसार करावा असे ठरले. उर्वरित हिंदुस्थानात ॲनी बेझंट यांनी प्रसार केला. नासिकच्या लीग परिषदेत (मे १९१७) लोकमान्य टिळकांनी लीगचे कार्य अधोरेखित करून काँग्रेसवर टीका केली. त्या वेळी त्यांच्या लीगचे १४,००० सदस्य होते.
या चळवळीचा वाढता प्रभाव ब्रिटिश सरकारला असह्य झाल्याने १५ जून १९१७ रोजी ॲनी बेझंट यांना श्रीमती आरंडेल व बी. पी. वाडिया यांसह ऊटकमंड (मद्रास) येथे स्थानबद्ध करण्यात आले. तत्पूर्वी लखनौयेथे झालेल्या १९१६ च्या काँग्रेस अधिवेशनाच्या वेळी लोकमान्य टिळकांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. काँग्रेस-लीग करार झाला व काँग्रेस–लीग संयुक्त अधिवेशन होऊन स्वराज्याच्या मागणीचा ठराव एकमतानेमंजूर केला गेला. मवाळांच्या राजकीय हालचालींना होमरूल लीगनेपायबंद घातला. ॲनी बेझंट यांना स्थानबद्ध केल्यानंतर लोकमान्य टिळकांवरही राजद्रोहाचा खटला भरण्यात आला पण उच्च न्यायालयाने त्यांना दोषमुक्त केले.
भारत सचिव माँटेग्यू यांना ॲनी बेझंट यांनी आपल्या लीगतर्फेनिवेदन सादर केले. विलायतेस (इंग्लंडला) जाऊन आपले म्हणणे मांडल्याशिवाय कार्यभाग होणार नाही, असे पाहून लोकमान्य टिळकांनी होमरूल लीगतर्फे एक शिष्टमंडळ बॅप्टिस्टांच्या नेतृत्वाखाली इंग्लंडला पाठविले (१९१७) व स्वतः इंग्लंडला जाण्याचे प्रस्थान ठेवले (एप्रिल १९१८) पण त्यांच्या शिष्टमंडळाची पारपत्रे (पासपोर्ट) रद्द करण्यात आली, तर ॲनी बेझंट यांच्या शिष्टमंडळाला जिब्राल्टरहून भारतात परत पाठविण्यात आले. अमेरिकेतील सिनेटर आणि काँग्रेस प्रतिनिधींनी होमरूल लीगची प्रशंसा करून कॅनडा व ऑस्ट्रेलियासदृश स्वराज्य भारतास द्यावे, असे सुचविले. त्याप्रीत्यर्थ इंडियन होमरूल लीगची शाखा न्यूयॉर्कमध्ये काढली. तिने यंग इंडिया हे नियतकालिक काढले (जुलै १९१८). त्यानंतर लोकमान्य टिळकांनी लाला लजपत राय, के. डी. शास्त्री, एन्. एस्. हार्डीकर आदी लीग कार्यकर्त्यांना अमेरिकेत पाठविले. त्यांनी सॅन फ्रान्सिस्कोला लीगची शाखा काढली (१९१९).
जून १९१८ मध्ये माँटेग्यू-चेम्सफर्ड अहवाल प्रसिद्ध झाला. त्यात निर्दिष्ट केलेल्या सुधारणांचे ॲनी बेझंट यांनी स्वागत केले. लोकमान्य टिळकांना हे मान्य नव्हते. त्यावरून त्यांच्याशी ॲनी बेझंट यांचे मतभेद झाले. काँग्रेसला स्वयंनिर्णय व संपूर्ण जबाबदारीचे स्वराज्य पाहिजे होते, त्यामुळे ॲनी बेझंट यांच्या होमरूल लीगचे व काँग्रेसचे जमेनासे झाले. ही भांडणे विलायतेत विकोपाला गेली. म्हणून ॲनी बेझंट यांनी नॅशनल होमरूल लीग काढली पण नव्या लीगचे व जुन्याही लीगचे अवतार संपले होते. ॲलन ऑक्टेव्हिअन ह्यूम आणि ॲनी बेझंट यांची भारताच्या स्वराज्यासाठीची चळवळ हा एका अर्थाने थिऑसॉफी या त्यांच्या धर्मपंथाचे ध्येय गाठण्याचा प्रयत्न होता.
ॲनी बेझंट ह्या स्वतःच्या होमरूल लीगमधून बाहेर पडल्या होत्या आणि लोकमान्य टिळकांच्या मृत्यूनंतर ही बहुजन चळवळ जहाल-मवाळांना एकत्र करून पुढे नेण्यासाठी महात्मा गांधी उत्सुक व प्रयत्नशील होते. अखेर ही चळवळ काँग्रेसच्या राजकारणात विलीन झाली.
पहा : टिळक, लोकमान्य बाळ गंगाधर बेझंट, ॲनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास स्वराज्य पक्ष.
संदर्भ : Majumdar, R. C. Ed. British Paramountacy and Indian Renaissance, Bombay, 1998.
गुडेकर, विजया म.
“