पाम : ही इंग्रजी संज्ञा सर्व ‘ताल’ वृक्षांना उद्देशून वापरली जाते. संस्कृत वाङ्मयात ‘ताल’ ही संज्ञा ताड, माड, खजूर, पोफळी (सुपारी). अनेक व आप्तसंबंध (अनेक गुणधर्मांत साम्य) दर्शविणाऱ्या झाडांना वापरलेली आढळते. वनस्पतिशास्त्राच्या दृष्टीने त्या सर्वांच्या सामान्य लक्षणांचे वर्णन ⇨ पामी (पामेसी) या नोंदीत दिले आहे. येथे ‘पाम’ या सदरातील काहींची स्वतंत्र वर्णने पुढे दिली आहेत. ताल वृक्षाच्या उपयोगाने बनविलेल्या धनुष्याचा उल्लेख महाभारत आणि काशिकावृत्ती यांत आढळतो. पाणिनी यांच्या अष्टाध्यायीमध्ये ( स. पू. सहावे शतक) ताल वृक्षाचा निर्देश आढळतो. तसेच कौटिलीय अर्थशास्त्रातही ताल व ⇨ ताड आणि वात्सायन यांच्या कामसूत्रात ⇨ खजुराचा उल्लेख केलेला आढळतो. चरकसंहितेत व सुश्रुतसंहितेत खर्जूर, नारिकेल [→ नारळ], ताल यांचा निर्देश केलेला आहे. यावरून अनेक ताल वृक्षांचे गुणधर्म भारतीयांना परिचित होते हे स्पष्ट आहे. सुपारी भेर्ली माड गुलगा माझरी तेल माड शेवरा शिंदी पिनांगा बास वेत ताड नारळ इ. ताल वृक्षांच्या स्वतंत्र नोंदी आहेत.
परांडेकर, शं. आ.
चिनी पाम : (इं. ड्वार्फ ग्राउंड रतन, लार्ज लेडी पाम लॅ. र्‍हॅपिस एक्सेल्सा, र्‍हॅ. फ्लॅबेलिफॉर्मिस कुल-पामी). हे सदापर्णी शोभिवंत, काटक व झुबक्याप्रमाणे पसरून वाढणारे क्षुप (झुडूप) मूळचे चीन व जपान येथील असून हल्ली त्याचा प्रसार शोभेकरिता बागेत सर्वत्र झाला आहे. ते दलदलीतही वाढते, बहुधा ओलसर जागी व सावलीत अधिक चांगले वाढते. जमिनीतून आलेल्या अनेक बारीक खोडांची बेटे बनतात. र्‍हॅपिस हे वंशनाम त्याच्या पानांचा निमुळता आकार किंवा पाकळ्यांची सुईसारखी टोके (प्रशुके) ह्यांना अनुलक्षून असावे. र्‍हॅपिस वंशात सु. पंधरा जाती असून त्या द. चीन ते जावापर्यंत आढळतात. त्यांची सर्वसामान्य लक्षणे पामी कुलात (ताल कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात. चिनी पामचे खोड बोरूसारखे, सु. २ मी. उंच असून त्याचा व्यास सु. २.५ सेंमी. असतो. खोडापासून जमिनीत वाढलेल्या अनेक फांद्या (अधश्चर) नंतर जमिनीवर वाढून बेट मोठे होत जाते.
टॅलिपॉट पाम : (म., हिं. बजरबट्टू, क. श्रीताली, बैनी सं. ताली, श्रीताल, अल्पायुषी इं. फॅन पाम लॅ. कॉरिफा, अँत्रॅक्युलिफेरा कूल-पामी). सु. १८-२४ मी. उंच व ०.९-१.२ मी. व्यास असलेला, सरळ वाढणारा हा मोठा शोभिवंत ताल-वृक्ष भारत (मद्रास व मलबार), अंदमान बेटे, मलेशिया व श्रीलंका येथे आढळतो. तेथे व इतरत्र त्याची लागवड केलेलीही आढळते.
खोडावर वर्तुळाकार कंगोरे व पानांच्या देठांचे अवशेष असतात. पाने साधी, मोठी (१.८ X ३.९ मी.) व पंख्यासारखी असून पाते अर्ध्यापर्यंत विभागलेले व अर्धवर्तुळाकृति असते. खंड दुभंगलेले व चूणित (घडी पडलेला), देठ सु. २ मी. लांब, जाड, वर पन्हळासारखा अंतर्गोल असून बाजूस लहान तपकिरी काटे असतात. खोडाच्या माथ्यावरील पानांच्या झुबक्यातून टोकास एक (सर्व वनस्पतिसृष्टीत) मोठा, सु. ६ मी. उंच असा फुलोरा या वृक्षाच्या जीवनात एकदाच येतो. त्या वेळी हा वृक्ष सु. ३०-५० वर्षाचा असतो. हा फुलोरा परिमंजरीसारखा असून त्यावर अनेक नळीसारखी महाछदे व त्यांत स्थूल कणिशे असतात. एकूण फुलांची संख्या सु. पाच लक्ष असते ती हिरवट पांढरी व द्विलिंगी असतात (फुलांच्या संरचनेकरिता ‘पामी’ ही नोंद पहावी). त्यानंतर सु. एक वर्षाने फळे येतात. ती अश्मगर्भी, हिरवट करडी, गोटीएवढी लहान असतात. त्यानंतर तो वृक्ष मरतो. बीगोलसर, गुळगुळीत व कठीण असते. फुले येण्यापूर्वी खोडातील भेंडापासून ⇨ साबुदाणा करतात. बिया (बजरबट्टू) हस्तिदंतासारख्या असल्याने त्यांचा उपयोग बटणे, मणी, दागिने इत्यादींकरिता होतो. पानांपासून साध्या छत्र्या, पंखे, चट्या, तंबू व छपरे करतात. वाळविलेल्या कोवळ्या पानांचा कागदासारखा उपयोग केला जात असे. पवित्र बौद्ध ग्रंथ त्यावर लिहिले होते. ताली वृक्षाचा उल्लेख महाभारतात व कौटिलीय अर्थशास्त्रात आला आहे. त्यावरून हा भारतीय वृक्ष आहे हे दिसून येते. मोठ्या बागेत शोभेकरिता ही झाडे लावतात. कुटलेल्या कोवळ्या फळांचा लगदा माशांना गुंगी आणण्यास वापरतात. [→वनस्पति, विषारी].
जमदाडे, ज. वि.
तागुआ पाम : ( इ.कोरोझो नट, आयव्हरी नट, व्हेजिटेबल आयव्हरी पाम लॅ. फायटेलेफस मायक्रोकार्पा कुल-पामी). एक लहान शोभिवंत ताल वृक्ष. हा मूळचा कोलंबियातील (द. अमेरिका) असून काही देशांत (उदा., भारत व श्रीलंका) बागेत लावलेला आढळतो. पनामा ते पेरू या प्रदेशातील नद्यांच्या काठाने तो वाढतो. एक्कादोरमधून विशेषतः यूरोपकडे व अमेरिकेकडे या वृक्षाच्या कठीण व अंड्याएवढ्या बियांची फार मोठ्या प्रमाणावर (सु. दोन लक्ष टन) निर्यात होते. या वृक्षाचे खोड प्रथम जमिनीवर जवळजवळ दिसतच नाही परंतु भूमिस्थित (जमिनीतील) खोडापासून मोठी, सु. ४.५-६.० मी. लांब पिसासारखी, संयुक्त, मूलज (मुळातून आल्यासारखी), गर्द हिरवी (नारळाच्या पानांसारखी) पाने जमिनीवर सरळ पण काहीशी तिरपी वाढतात. हा वृक्ष फार मंदपणे वाढतो.
खूप जुन्या वृक्षांना जमिनीवर आडवे वाढणारे खोड असते. नर व मादी झाडे स्वतंत्र असतात. नरावर लोंबते, कणिशासारखे, शाखाहीन फुलोरे (पुष्पबंध) असतात पण मादीवर स्त्री-पुष्पबंध म्हणजे उभी कणिशे असतात. प्रत्येक कणिशाचा देठ व अक्ष खवलेदार असून महाछदे जोडीने त्यांना वेढून संरक्षण करतात. पुं-पुष्पे लहान, त्यांची परिदले अतिसूक्ष्म व केसरदले लांब व असंख्य असतात. गुच्छामध्ये स्त्री-पुष्पे सहा व मोठी (५-८ सेंमी. लांब) संदले तीन, प्रदले पाच ते दहा व मांसल आणि वंध्य केसर अनेक असतात. किंजपुट गोलसर, पाच कप्प्यांचा असून किंजल व किंजल्क लांब असतात [→फूल]. प्रत्येक स्त्री-पुष्पापासून एक मृदूफळ व सर्वांपासून एक संयुक्त मोठे फळ बनते व त्यावर कठीण साल असते. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे पामी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. संयुक्त फळ पानांच्या झुबक्याच्या तळाशी असून प्रत्येक लहान फळात सहा ते नऊ मोठ्या अंडाकृती बिया असतात. अपक्व व कोवळ्या बियांतील खोबरे गोड व खाद्य असते मात्र पक्व बिया फार कठीण असून हस्तिदंताप्रमाणे उपयोगात आहेत. जडावाचे काम, फासे, मुठी, बुद्धिबळे, बिलियर्डचे चेंडू, बटणे, खेळणी व काही नवलपूर्ण वस्तू बियांतील कठीण पुष्कापासून (गर्भाबाहेरील अन्नांशापासून) बनवितात. पुष्कात ६०% मान्ना हा पदार्थ असून त्यापासून ⇨ मान्ना शर्करा बनविता येते. बीजांभोवतालच्या फिकट पिंगट आच्छादनापासून ३५% अर्धघन, खाद्य, गोड तेल निघते. फार कोवळी पाने भाजीप्रमाणे खातात. जून मोठी पाने छपराकरिता वापरतात. महाछदातील धाग्यांपासून दोर बनवितात. मध्य अमेरिकेतील एका उंच व समवांशिक जातीच्या (फायटेलेफस सीमानी ) ताल वृक्षाच्या बियांचा हस्तिदंताप्रमाणे तोच उपयोग करतात.
परांडेकर, शं. आ.
डूम पाम : (इं. ईजिप्शियन डूम पाम लॅ. हायफीने थेबैका कुल-पामी). हा सु. १०-१२ मी. उंच, विभक्तलिंगी, द्विशाखाक्रमी (पुनःपुन्हा दोन फांद्यांत विभागणारा) वृक्ष मूळचा ईजिप्तमधील असून त्याची भारतात आणि इतरत्र बागेत लागवड करतात. आफ्रिकेतही तो आढळतो. मूळचा रुक्ष व उच्च तापमानात वाढणारा हा वृक्ष वर्षारण्यातील (पावसाळी वनातील) दमट व ओलसर प्रदेशात चांगला फोफावतो. सु. २० वर्षांत तो ९.३० मी. पर्यंत उंच होतो. रुक्ष व निकस जमिनीत पाने व फळे लहान होतात. ईजिप्तमध्ये लागवडीस असलेल्या वृक्षांत याचा खजुरानंतर दुसरा क्रमांक लागतो. तो पुरातन असून प्राचीन ईजिप्त-संस्कृतीत त्याला स्थान आहे. तो पवित्र व मर्दानीपणाचे प्रतीक होता. ‘थौत’ हा तेथील विज्ञानदेव प्राचीन ईजिप्तमध्ये ⇨ आयबिस (खाली वळलेल्या लांब चोचीचा पक्षी) व बॅबून (माकडाची एक जाती) या रूपात दर्शविला जात असे बॅबून डूम पामची फ़ळे खात व त्या झाडाच्या माथ्यात वस्ती करीत.त्यामुळे डूम पामच हा थौतचा विशेष वृक्ष झाला आणि बॅबून थौतचा पवित्र प्राणी मानला जाऊ लागला डूम पाम व बॅबून एकत्र असलेली चित्रे काढली गेली. बॅबून डूम पामची फळे खातात, हे खरे आहे. हायफीने इंडिका (इंडियन डूम पाम) हा भारताच्या प. किनाऱ्यावरचा वृक्ष त्यासारखाच असल्याने दोन्हीबद्दल समजुतीचा घोटाळा होतो. हायफीनेच्या एकूण तीस जातींपैकी भारतात फक्त दोन आढळतात. हा. इंडिका समुद्रकिनाऱ्याखेरीज इतरत्र लागवडीत आहे. जे. ग्रॅहॅम यांच्या मते १८२८ मध्ये डूम पाम मुंबईत निग्मो यांनी आणून लावला पुढे १८३७ मध्ये पुन्हा मॅक्युलोफ यांनी लावला. डूम पामची पाने मोठी, पंख्यासारखी असून फांद्यांच्या टोकांना दाटीने येतात फुले लहान, पिवळी व सु. १.२ मी. लांबीच्या फुलोऱ्यावर (स्थूल कणिशावर) येतात. ती कणिशे अनेक, दंडगोलाकृती महाछदांनी वेढलेली असतात. अश्मगर्भी फळ (७.५ x ५ सेंमी.) तिरपे, अंडाकृती, चमकदार व पिंगट असते. त्यात रसाळ गोड मगज (गर) असतो. बी एकच व फळातील अंतःकवचाला चिकटलेले असून त्यात पांढरा व कठीण पुष्क असतो पुष्कात पोकळी असते. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे पामी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. नवीन लागवड बियांनी होते. रेतीयुक्त ओलसर चिकण माती व दमट हवा त्याला मानवते. फलावरण धागेदार, मांसल, गोड व खाद्य आफ्रिकेत मांसल भाग कुटून पोळ्यांत व मिठाईत घालतात. तसेच तो उकळून काकवी व सरबत करतात.
अपक्व फळे कुटून तृणधान्याऐवजी खातात. खोडापासून साबुदाणा मिळतो. शेंड्यावरच्या कळ्या व जमिनीखालचा रोपाचा भागही खाद्य असून उंट कोवळी पाने खातात. फळ स्तंभक (आकुंचन करणारे), मूत्रल (लघवी साफ करणारे) व कृमिनाशक असते. आठळ्या कुटून जखमांवर बांधतात. कातड्यांना काळा रंग येण्यासाठी पक्व फळे इतर काही पदार्थाबरोबर वापरतात. करवंटीपासून कड्या, माळा, तपकिरीच्या डब्या इ. वस्तू बनवितात. कठीण मगजाची (पुष्काची) बटणे, अत्तराच्या डब्या, सुया व कातीव वस्तू करतात. छपरे, चटया, हॅट, टोपल्या, दोर, तंबू, झोपड्या, कागदाचा लगदा इत्यादींकरता पाने वापरतात. पानांतील धाग्यापासून दोर व मासेमारीची जाळी बनवितात. लाकूड फिकट भुरे, बळकट, घन व जड असून खांब, तुळ्या, दरवाजे, सजावटी सामान, घरगुती भांडी, लहान पडाव इ. विविध प्रकारे उपयोगात आणले जाते.
बाॅटल पाम : (सं. कूपी ताल इं. मौंटन ग्लोरी, क्यूबन रॉयल पाम लॅ. ओरिओडोक्सा रेजिया, रॉयस्टोनिया रेजिया कुल-पामी). हा मोठा, शोभिवंत, बिनकाटेरी ताल वृक्ष मूळचा क्यूबातील (वेस्टइंडीज) असून आन्टोग्वा, जमेका, पनामा, द. फ्लॉरिडा व इतर उष्ण प्रदेशांत आढळतो मध्य अमेरिकेत तो काही ठिकाणी लागवडीतही आहे. रॉयस्टोनिया या आधुनिक वंशनामाने काही वृक्ष ओळखले जातात, हा रॉयल पाम म्हणून अधिक परिचित असून त्याचा समावेश या नावाच्या वंशात केलेला आढळतो. या वंशात सु. १२ जाती असून काही संकरज प्रकारही लागवडीत आहेत. भारतात बॉटल पाम आणि त्याच वंशातील दुसरी जाती ‘कॅबेज पाम’, ही झाडे बागेत कडेने लावलेली आढळतात, रस्त्यांच्या दुतर्फाही लावतात. बॉटल पामचे खोड शाखाहीन, सरळ, जाड, बळकट, करडे, काहीसे गुळगुळीत व सु. १२-१८ मी. (क्वचित ३१-४० मी.) उंच आणि बाटलीसारखे (त्यावरून इंग्रजी नाव पडले) असून त्यावर वाटोळे कंगोरे असतात. त्याचा आकार मध्ये काहीसा फुगीर असून तळाशी मुळाजवळ थोडा पसरट असतो. शेंड्याकडे सु. २-२.५ मी. लांब आणि पिसासारख्या संयुक्त व मोठ्या पानांचा झुबका असतो. खोडावर हाताने थापटल्यावर विशिष्ट आवाज (पाण्याने भरल्यासारखा) येतो. पानांच्या मध्यशिरेवर दलांच्या चार रांगा असून प्रत्येक दल ७५ सेंमी. X २.५ सेंमी. रेषाकृती, निमुळते व टोकदार असते. पानांचा पर्णतल (आवरक) ०.९ – १. २५ मी. लांब व नळीसारखा असून त्याखाली फुलोरे साधारण वर्षभर येत असतात. नंतर ते घोसासारखे पानांच्या झुबक्याखाली लोंबतात. प्रत्येक फुलोरा स्थूलकणिश प्रकारचा असून महाछदे दोन व नौकेसारखी असतात फुले लहान, पांढरी व एकलिंगी पुं-पुष्पे स्त्री-पुष्पापेक्षा मोठी असून कळीमध्ये केसरदले पूर्णपणे वेढलेली असतात. अश्मगर्भी फळ गोलसर आयत, जांभळट व लहान (१ – १.५ सेंमी. लांब) आणि बी लांबट गोल व सपुष्क असते. फळांच्या एका घोसाचे वजन सु. २२ – २७ किग्रॅ. असते. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे पामी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात.
रॅव्हेनेला पाम : (इं. ट्रॅव्हलर्स ट्रि, ट्रॅव्हलर्स पाम, सोअर्ड ट्रि लॅ. रॅव्हेनेला मादागास्करेन्सिस कुल – म्यूझेसी). सु. ९-१२ मी. उंचीच्या या लहान, डौलदार, पंख्यासारख्या वृक्षाचे मूलस्थान मॅलॅगॅसी (मादागास्कर) असून भारतात व इतरत्र बागांतून शोभेकरिता लावलेला आढळतो. खोड काष्ठयुक्त व पाने ⇨ केळीच्या पानांसारखी मोठी (२-३ x १.५ मी.) व दोन रांगांत येतात. पर्णतल आवरक, लहान व परस्परांजवळ असून त्यापासून बनलेल्या खोळीत साचलेल्या स्वच्छ पाण्यासारख्या रसाचा उपयोग प्रवाशांना तहान भागविण्यास होतो, त्यामुळे इंग्रजी नावे पडली आहेत. सु. १७ सेंमी. लांबीच्या महाछदाच्या बगलेत पांढरी द्विलिंगी फुले एकपद वल्लरीत [→पुष्पबंध] येतात. बोंड तडकल्यावर तीन शकले होतात. प्रत्येक शकलात भडक निळ्या अध्यावरणयुक्त (मूळच्या बीजावरणावरचे तिसरे आच्छादन असलेल्या) बियांच्या दोन रांगा असतात. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ सिटॅमिनी गणातील (कदली गणातील) म्यूझेसी कुलवर्णनाप्रमाणे असतात. नवीन लागवड बिया आणि अधश्चरांपासून (जमिनीतून वर आलेल्या फांद्यांपासून) करतात. याच्या पानांची पाती देठापेक्षा आखूड असतात, परंतु रॅव्हेनेला गियानेन्सिस ह्या ब्राझील आणि गियाना येथील लहान जातीत ती देठांइतकी लांब पण महाछेदे साधारण दुप्पट मोठी असतात. खोडांचा व लांब देठांचा उपयोग तेथील गरीब लोक घरबांधणीत करतात. बियांतील पौष्टिक स्टार्च विशेषतः मुलांना खाऊ घालतात. बियांच्या अध्यावरणातील चरबी जंतुनाशक असून ती स्वयंपाकात वापरतात. कोवळी पाने कोबीप्रमाणे भाजीकरिता उपयोगात आहेत.
देठांचा कागद बनविण्यास उपयोग होतो. ह्या वनस्पतीच्या रसापासून साखर तयार करतात व पाने छपरांकरिता वापरतात.
जमदाडे. ज. वि.
लिव्हिस्टोना : पामी कुलातील एका वंशाचे शास्त्रीय नाव. या वंशात एकूण १० जाती (काहींच्या मते ३०) असून त्यांपैकी भारतात फक्त दोन जाती आढळतात. त्यांपैकी (१) लि. चायनेन्सिस ही फक्त लागवडीत असून तिला ‘चायनीज फॅन पाम’ म्हणतात आणि (२) लि. जेकिन्सियाना ही देशी असून तिला ‘टोको पाट’ हे आसामी व ‘आसाम फॅन पाम’ हे इंग्रजी नाव आहे. सर्व जाती उंच व भव्य असून त्यांची पाने पंख्यासारखी असतात. आग्नेय आशिया, मलेशिया व ऑस्ट्रेलिया येथे त्यांचा प्रसार आहे.
पाटील, शा. दा. परांडेकर, शं.आ.
भुसभुशीत व निचऱ्याची जमीन आवश्यक असते. पानांपासून निघणाऱ्या कुरळ्या धाग्यांचा उपयोग गाद्या, लोड, तक्के भरण्याकरिता आणि गालिचे, शिडाचे कापड इत्यादींकरिता करतात. त्यावरून इंग्रजी नाव पडले आहे. धागा बळकट व लवचिक असल्याने ‘फ्लॅक्स कॉटन’ च्या [→अळशी अंबाडी] निर्मितीत उपयुक्त असतो. धाग्यांना ‘क्रिन व्हेजिटल’ म्हणतात. अल्जीरियातून दरवर्षी मोठ्या प्रमाणावर धाग्यांची निर्यात होते. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत कित्येक हजार टन धाग्यांची दरवर्षी आयात केली जाते. कोवळ्या पानांची भाजी करतात, फळ स्तंभक असते.
जमदाडे. ज. वि.
सलाक पाम : (इं. सलाक लॅ. सलाका एड्युलिस, झलाक्सिया एड्युलिस ). पामी कुलातील खाद्य फळांबद्दल प्रसिद्ध असलेला एक झुडूपवजा वृक्ष. हा मूळचा इंडोमलायातील असून याच्या वंशात (सलाकात ) दहा जाती आहेत. या वंशाचे जुने नाव झलाक्सिया आहे. याची एक जाती (सलाका सेकंडा ) भारतात (आसामात) आढळते तिचीही फळे खाद्य आहेत.
जावा, मलेशिया व सिंगापूर येथील उद्यानांतून याची बरीच लागवड आढळते. फळे चविष्ट व पौष्टिक असतात. भारतात अद्याप लागवड नाही. द. भारतातील ओलसर व दमट हवामानात या झाडांची वाढ चांगली होण्यास अडचण पडू नये, असे तज्ञांचे मत आहे. भारतात लागवड केल्यास ती फायदेशीर होईल, असाही अंदाज व्यक्त केला गेला आहे. बिया रुजण्यात अडचण नसते. भरपूर पाऊस, दमट हवा, छाया इ. पारिस्थितिक घटक वाढीस अनुकूल असतात. झाडाच्या तळाशी आलेल्या अधश्चरापासूनही अभिवृद्धी होते.
कलकत्त्यातील रॉयल बोटॅनिकल गार्डन्समध्ये फक्त काही नर वृक्ष आहेत. कोणत्या बियांतून मादी वृक्ष येतील हे अद्याप निश्चितपणे सांगणे शक्य झालेले नाही. तथापि बियांच्या प्रायोगिक अंकुरणातून थोड्या बिया तरी मादी वृक्षांना जन्म देतील हे निश्चित. फुले येईपर्यंत वाट पाहून नंतर थोडे नर वृक्ष व अनेक मादी वृक्ष ठेवून बाकीचे काढून टाकावे लागतात. अभिवृद्धीकरिता पावसाळ्याच्या आरंभी केळींच्या आसपास (त्यांच्या सावलीत) बिया लावतात किंवा बियांची लागण अन्यत्र पन्हेरीत करून रोपे नंतर केळीखाली लावतात. बहुधा ज्या फळांत तीन बीजे बनतात त्यांपैकी बी लागवडीस वापरत नाहीत. कारण त्यातून जोमदार रोपे मिळत नाहीत. लागण करताना प्रत्येक रोप दुसऱ्यापासून भरपूर अंतरावर लावतात. कारण पुढे त्या प्रत्येकापासून झाडाचा झुबका बनतो. साधारणपणे फलधारणा कमी झाल्यास ती झाडे काढून टाकून नवीन लागवड करावी लागते. कोरड्या ऋतूत पाटाचे पाणी द्यावे लागते. पाणथळ जमीन व उन्हाचा ताप त्यांना सहन होत नाही. सकस जमीन उपयुक्तच असते परंतु ती निकस असल्यास खते द्यावी लागतात. फळ अतिपक्वावस्थेत तडकते व त्याची बाजारातील किंमत उतरते म्हणून अर्ध पक्वावस्थेतील फळे थोडी साखर व अधिक मीठ घातलेले पाणी यांसह डबे भरून व ते बंद करून बाहेर पाठवितात. अशा स्थितीत फळे घेऊन मक्केच्या यात्रेसही लोक जातात. एरवी कच्ची फळे (ती फारच आंबट असतात) मीठ टाकून शिजवून खातात किंवा स्वयंपाकात वापरतात. त्यांचे लोणचेही करतात.
पहा : पामी पामेलीझ.
2. Cowen, D. V. Flowering Trees and Shrubs in India, Bombay, 1965.
3. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vols. V, VI, VII, New Delhi. 1959.
4. Davis, T. A. Salak-a promising food-yielding palm for India, Science Reporter, March, 1975.
5. Hill, A. F. Economic Plants, Tokyo, 1952.
6. Santapau, H. Henry, A. N. A Dictionary of the Flowering Plants in India, New Delhi, 1973.
7. Uphof, J.C. Th. Dictionary of Economic Plants, Lehre (Germany), 1968.
परांडेकर, शं. आ.
“