लूइस, विल्यम आर्थर : (२३ जानेवारी १९१५- ). सुविख्यात ब्रिटिश अर्थशास्त्रज्ञ आणि १९७९ च्या अर्थशास्त्र विषयाच्या नोबेल पुरस्काराचे सहविजेते. त्यांचा जन्म वेस्ट इंडीजमधील सेंट ल्यूसिया या शहरी झाला. इडा, लूइझा लूइस व जॉर्ज फर्दिनांद हे त्यांचे आईवडील. विल्यम आर्थर यांचा ग्लॅडिस जॅकब्ज या युवतीशी विवाह झाला असून त्यांना दोन मुली आहेत. विल्यम आर्थर यांचे शिक्षण लंडन अर्थशास्त्र संस्थेत झाले. त्यांनी बी.कॉम., पीएच्.डी. तसेच एल्एल्.डी. ह्या पदव्या प्राप्त केल्या. याच संस्थेत अधिव्याख्याता म्हणून आपल्या अध्यापकीय कारकीर्दीस प्रारंभ केल्यानंतर (१९३८-४८), मँचेस्टर विद्यापीठात अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून त्यांनी दशकभर काम केले (१९४८-५८). वेस्ट इंडीज विद्यापीठात प्रथम प्राचार्य व नंतर उपकुलगुरू म्हणून त्यांनी काम पाहिले (१९५९-६३). अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील प्रिन्स्टन विद्यापीठात ते वीस वर्षे (१९६३-८३) अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक होते. पुढे याच विद्यापीठात ते गुणश्री प्राध्यापक म्हणून काम करू लागले. मधल्या काळात लूइस हे कॅरिबिअन विकास बँक (१९७०-७३), तसेच कॅरिबिअन संशोधन परिषद यां संस्थांचे अध्यक्ष या नात्याने काम करीत होते. ह्यांशिवाय अमेरिकन तत्वज्ञान संस्था, अमेरिकन अकॅडेमी ऑफ आर्ट्स अँड सायन्सिस या संस्थांचे ते सदस्य असून अमेरिकन अर्थशास्त्र संस्था, ब्रिटिश अकॅडेमी या संस्थांचे अनुक्रमे अध्यक्ष व सन्मान्य सदस्य होण्याचा मान त्यांना लाभला. १९७९ मध्ये अर्थशास्त्र विषयाचे नोबेल पारितोषिक त्यांना व थीओडोर डब्ल्यू. शुल्ट्झ (१९०२- ) या अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञांना विभागून देण्यात आले. यांशिवाय लुइस यांना लंडन (१९८२), येल(१९८३), हार्व्हर्ड (१९८४) इ. विद्यापीठांकडून अर्थशास्त्र विषयातील सन्मान्य डॉक्टरेटच्या पदव्या देयात येऊन गौरविण्यात आले आहे.
अविकसित तसेच विकसनशील देशांची विकासविषयक धोरणे ठरविण्याबाबत संयुक्त राष्ट्रे, जागतिक बँक तसेच अक्टाड ह्या संस्थांवर आपला ठसा उमटविणाऱ्या काही मोजक्या अर्थशास्त्रज्ञांमध्ये लूइस यांचा अंतर्भाव होतो. आपल्या विविध ग्रंथांकरवी त्यांनी हा सन्मान प्राप्त केला आहे.
लूइस यांचे ग्रंथ पुढीलप्रमाणे आहेत : (१) इकॉनॉमिक सर्व्हे : १९१८-३९ (१९४९), (२)ओव्हरहेड कॉस्ट्स (१९४९), (३)द थिअरी ऑफ इकॉनॉमिक ग्रोथ (१९५५), (४)पॉलिटिक्स इन वेस्ट आफ्रिका (१९६५), (५) डिव्हलपमेंट प्लॅनिंग (१९६६), (६)रिफ्लेक्शन्स् ऑन द इकॉनॉमिक ग्रोथ ऑफ नायजेरिया (१९६८), (७)सम ॲस्पेक्ट्स ऑफ इकॉनॉमिक डिव्हलपमेंट (१९६९), (८)ट्रॉपिकल डिव्हलपमेंट : १८८०-१९१३ (१९७१), (९)द ईव्हलूशन ऑफ द इंटरनॅशनल इकॉनॉमिक ऑर्डर (१९७८), (१०)ग्रोथ अँड फ्लक्चुएशन्स १८७०-१९१३ (१९७८), (११)रेशल कॉन्फ्लिक्ट अँड इकॉनॉमिक डिव्हलपमेंट (१९८१). या ग्रंथांपैकी द थिअरी ऑफ इकॉनॉमिक ग्रोथ हा ग्रंथ म्हणजे लूइस यांची सर्वोत्कृष्ट कृती मानण्यात येते. किंबहुना, या ग्रंथामुळेच लूइस यांना १९७९ चा नोबेल अर्थशास्त्र पुरस्कार प्राप्त झाला. यांशिवाय लूइस यांनी अनेक मौलिक शोधनिबंध व लेख विविध वृत्तपत्रांतून व नियतकालिकांमधून प्रसिध्द केले जातात.
तुटीच्या अर्थकारणाचा उत्पादक गुंतवणुकीसाठी उपयोग केला, तर त्या किंमतींवर विपरीत परिणाम होत नाही कारण वाढते उत्पादन वाढत्या क्रयशक्तीस सामावून घेऊ शकते, असे लुईस यांचे प्रतिपादन आहे. व्यापक नियोजन व आंशिक नियोजन यांमध्ये फरक असल्याचे स्पष्ट करून आंशिक नियोजन हे खंडशः नियोजन असून मागणी व पुरवठा ही दोन्ही प्रभावक्षेत्रे ज्यांत असंतुलित असतात, अशा अर्थव्यवस्थेच्या भागांकरिता त्याचा अवलंब करता येतो, असे त्यांनी म्हटले आहे.
भांडवलशाही देशांत नियोजनाची मुहूर्तमेढ रोवण्याचे श्रेय ज्या थोड्या अर्थशास्त्रज्ञांना दिले जाते, त्यांमध्ये लूइस यांचा निश्चितच अंतर्भाव करण्यात येतो. त्यांचे असे प्रतिपादन आहे, की जनतेचा अमाप उत्साह म्हणजे नियोजनाचे वंगणतेल व आर्थिक विकासाचे खनिज तेल आहे. हा उत्साह म्हणजे गतिशील प्रेरणा असून त्यायोगे सर्व काही शक्य होते. प्रगत राष्ट्रांपेक्षा मागास राष्ट्रांत नियोजनाची आवश्यकता अधिक असली, तरी त्याची कार्यवाही अवघड आहे. त्यांच्या मते काही अर्धविकसित राष्ट्रांतील नेते रुबाबदार गणवेश, सैन्यदले, दूरचित्रवाणी, अगणित दूतावास, सैनिकी कवायती यांसारख्याच आणखी भव्य अशा गोष्टींवर भरमसाट खर्च करीत असतात तर काही अर्धविकसित देशांत प्रतिष्ठेच्या नावाखाली विमानतळ, आदर्श नगरे, भव्य सरकारी इमारती यांच्या उभारणीवर पैशाची उधळपट्टी केली जाते. एखादा विकासकार्यक्रम-प्रकल्प उभारण्याच्या कामात वरील प्रकारच्या खर्चासाठी केवळ दहा टक्के रक्कम वापरण्यात यावी, असे त्यांचे सांगणे आहे.
लूइस यांच्या मते ‘आर्थिक विकास’ व ‘विकास’ या दोन्ही संज्ञा समानार्थी आहेत. काटकसरीचे प्रयत्न, उत्पादनासाठी वाढीव ज्ञानाचा वापर व दरडोई साधनसामग्रीत वाढ, अशा विकासाच्या तीन प्रमुख गरजा असून आर्थिक क्रियांना प्रोत्साहन देण्यात वा त्यांना परावृत्त करण्यात शासनाचा फार महत्त्वाचा वाटा असतो, असे त्यांचे मत आहे. हुषार शासनकर्त्याकडून प्रोत्साहन मिळाल्यावाचून कोणतेही राष्ट्र प्रगती करू शकत नाही. विकासात्मक नियोजन साध्य व्हावयाचे असेल, तर त्यासाठी कार्यक्षम, भ्रष्टाचाररहित प्रशासनाची आवश्यकता असते. असे प्रशासन मागास राष्ट्रांत असणे दुरापास्त आहे. यावर उपाय म्हणून शासनांनी निरंकुश अर्थव्यवहाराचे धोरण अवलंबिले पाहिजे कारण लुइस यांच्या मते समंजस राजकारण व सम्यक लोकप्रशासन या दोहोंवर नियोजनाचे यश अवलंबून आहे.
लूइस यांनी १९५४ मध्ये आर्थिक विकासाविषयी ‘अमर्यादित श्रमपुरवठा सिद्धांत’ मांडला. या सिद्धांताचे सार असे : एखाद्या अर्धविकसित राष्ट्रात शेतकरी, नैमित्तिक कामगार, किरकोळ व्यापार उदमी लोक, गृहिणी यांच्या रूपाने केवळ निर्वाह-मजुरीवर अमर्याद श्रमपुरवठा उपलब्ध होतो. लोकसंख्यावाढीमुळे त्यात भरच पडते. हे अतिरिक्त श्रमबल निर्वाह-क्षेत्रापासून भांडवलशाही क्षेत्राकडे वळविले म्हणजे भांडवलनिर्मिती होते व पुढे तिचेच रूपांतर आर्थिक विकासात होते. अर्थव्यवस्थेमधील ज्या क्षेत्रात भांडवल पुनरुत्पादनासाठी वापरता येते व भांडवलदारांना त्यांनी पुरविलेल्या भांडवलाबद्दल रोख रक्कम (किंमत) देण्यात येते, ते म्हणजे भांडवलशाही क्षेत्र वा विभाग होय. या विभागाला कुशल कामगारांची गरज भासते आणि ती निर्वाह-क्षेत्रातील अकुशल कामगारांना प्रशिक्षण देऊन भागविता येते.
लूइस यांच्या मते गरीब राष्ट्रे बचत कमी का करतात, या प्रश्र्नाचे अचूक उत्तर ही राष्ट्रे गरीब आहेत हे नसून त्यांमधील भांडवलशाही क्षेत्र मूलतः लहान आकाराचे असते, हे आहे. नफ्यावर जर उच्च दरांनी कर बसविण्यात आले आणि हे कररूपाने मिळालेले उत्पन्न शासनाने बचत न करता तसेच अधिक उत्पादक उद्योगांमध्ये न गुंतविता चालू कामांवर खर्च करण्याचे ठरविले, त्याचप्रमाणे व्यवस्थापकीय वर्गांना आर्थिक व सामाजिक अशा दोन्ही दृष्टींनी योग्य त्या प्रमाणात मोबदला देण्याचे टाळले गेले, तर त्याचा विकासावर प्रतिकूल परिणाम होईल, असे आपले मत लूइस ठामपणे व्यक्त करतात. त्यांच्या मते भांडवलनिर्मितीसाठी चलनवाढीचे धोरण आत्मघातकी ठरते.
आर्थर लूइस हे जगभर सर्जनशील प्रायोगिक विद्वान म्हणून ओळखले जात असून त्यांचे लक्ष आर्थिक समृद्धीचे मूलस्थान जे शेतजमीन, तिच्यावर दृढपणे खिळलेले आढळते. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेमधील ‘मानवी भांडवला’चे असणारे महत्त्व त्याचप्रमाणे अल्पविकसित राष्ट्रांमधील कृषिकार्याचे महत्त्व या दोन्ही गोष्टी त्यांच्या लेखनातून सातत्याने प्रतिबिंबित होत असतात.
लूइस यांना नोबेल पुरस्कार देणाऱ्या स्वीडिश अकादमी निवड मंडळाने त्यांच्याविषयी असे लिहिले आहे, की लूइस यांना सबंध जगामधील दारिद्र्य व गरज यांसंबंधी मोठी आस्था व कळकळ आहे, त्याचप्रमाणे अर्धविकसित राष्ट्रांचा विकास कसा होत राहील, या राष्ट्रांच्या विकास कार्यक्रमात उद्भवणाऱ्या समस्यांचे निराकरण कसे करावे, याचा सतत शोध घेण्याचा लूइस यांचा प्रयत्न दिसतो. विकसनशील राष्ट्रांत आढळणारी आर्थिक धोरणे तसेच त्यांनी अंगिकारलेल्या लोकशाही, समाजवाद, साम्यवाद यांसारख्या विविध राजकीय प्रणाल्या यांबाबतचा प्रदीर्घ व विस्तृत अनुभव लूइस यांच्या गाठीशी असल्यामुळे या विकसनशील राष्ट्रांपुढील समस्या व आव्हाने यांची यथार्थ मांडणी ते करू शकतात. सल्लागार व विद्वान अशा दुहेरी नात्याने लूइस यांनी जगातील अल्पविकसित राष्ट्रांच्या अर्थव्यवस्थांशी अतिशय बळकट स्नेहबंध जोडले. घानाच्या प्रधानमंत्र्यांचा संयुक्त राष्ट्रनियोजित सल्लागार तसेच कॅरिबियन विकास बँकेचा एक संस्थापक म्हणून लूइस यांनी अनेक राष्ट्रीय सरकारांसाठी कामे यशस्वीपणे पार पाडली. भारतातील औद्योगिकीकरणाचे अपयश पाहून भक्कम शेतीच्या पायावरच यशस्वी औद्योगिकीकरण सिध्द होत असते, असे लूइस यांचे ठाम मत बनले.
द थिअरी ऑफ इकॉनॉमिक ग्रोथ या अत्यंत प्रभावी ग्रंथाचे लेखक आणि ‘लूइस प्रतिमाना’ चे जनक म्हणून लूइस यांची जगभर ख्याती आहे. कृषिप्रधान अर्थव्यवस्था उद्योगप्रधान अर्थव्यवस्थेत संक्रामित होत असताना पारंपरिक भांडवलापेक्षा जोमदार, वाढत्या आणि स्वस्त श्रमबळावर हे परिवर्तन अवलंबून असते, असे लूइस प्रतिमान दाखवून देते.
गद्रे, वि. रा.