फ्रॅंको – प्रशियन ( जर्मन ) युद्ध : ( १५ जुलै १८७० – १० मे १८७१ ). हे युद्ध फ्रान्स व प्रशिया या दोन देशांत झाले. या युद्धाच्या वेळी फ्रान्समध्ये सम्राट तिसरा नेपोलियन बोनापार्ट हा राज्य करीत होता . प्रशियात पहिला विल्यम सत्तेवर होता . ⇨ ऑटो फोन बिस्मार्क हा त्याचा पंत प्र धान ( चॅन्सेलर ) होता . ॲल्सेस- लॉरेन प्रदेशापासून पॅरिसपर्यंत युद्धक्षेत्राची व्याप्ती होती . या यु द्धात फ्रान्सचा पराभव झाला व फ्रॅंकफुर्ट येथे तह होऊन युद्ध समाप्त झाले . युद्धाची पाश्वभूमी व कारणे : फ्रान्स – प्रशिया यांतील यूरोपीय वर्चस्वाबद्दलची स्पर्धा व अनुषंगाने एकमेकांच्या वाढत्या प्रभावाला शह देण्याचे डावपेच यांची परिणती म्हणजे हे युद्ध होय . विशेषतः १८६६ साली प्रशियाने ऑस्ट्रियाचा जो पराभव केला ( ऑ स्ट्रि याला जर्मन भाषिकांच्या एकीकरणासाठी ), त्यामुळे यूरोपातील सत्तासंतुलन बिघडले होते . जर्मनीच्या नेतृत्वाची प्रबल अशी सत्ता प्रशियाच्या रूपाने यूरोपात उदयास येत होती आणि प्रशियामध्येही फ्रॅंकोप्रशियन संघर्षाला अनुकूल असे वातावरण तयार होत होते . पहिल्या नेपोलियनने १८०६ सालच्या ⇨ येनाच्या युद्धात प्रशियाचा पराभव केला होता . त्याचे शल्य जर्मन सत्ताधाऱ्यांना बोचत होते . तसेच ऱ्हाईन नदीच्या प्रदेशात फ्रेंच आक्रमणाची श क्य ता होती . यामुळे प्रशियात फ्रेंचविरोधी वातावरण निर्माण झालेले होते . ऑस्ट्रिया- फ्रान्स युद्धात ( १८५९ ) फ्रेंचांनी इटलीमध्ये हस्तक्षेप केला होता . ⇨ तिसऱ्या नेपोलियन ने १८६७ मध्ये ल क्सें बर्ग मिळविण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला होता . प्रशियाचा पंतप्रधान ऑटो फोन बिस्मार्क यालाही फ्रान्सशी युद्ध व्हावे , असेच वाटत होते . अ शा युद्धात फ्रान्स पराभूत होईल व त्यामुळे दक्षिणेकडील जर्मन संस्थानांचे डोळे उघडून ती जर्मन सं घरा ज्यात सामील होतील व जर्मन संघराज्याचे स्वप्न साकार होईल , अशी त्याची अपे क्षा होती . या दृष्टीनेच बिस्मार्कने राजकीय डावपेच व लष्करी तयारी चालू ठेवली होती . फ्रान्सच्या दृष्टीने उत्तर – दक्षिण जर्मन राज्यांचे एकीकरण धोकादायक होते . या पार्श्वभूमीवर फ्रान्स – प्रशिया युद्ध अटळ होते . जर्मनीच्या वाढत्या सामर्थ्यामागील धोक्याची सूचना तिसऱ्या नेपोलियनला असली , तरी दूरदृष्टीच्या अभावी त्याने लष्करी तयारीसंबंधी फारशी दक्षता घेतली नाही. १८७० च्या जूनपर्यंत यूरोपमध्ये कोठेही युद्धाचे ढग दिसत नव्हते . त्यामुळे नेपोलियनच्या या शैथिल्याबद्दल फ्रान्समध्ये फारशी टीकाही झाली नाही . या उलट प्रशियाची सैनिकी संघटना व यंत्रणा अत्यंत कार्यक्षम होती . फ्रान्स – प्रशियातील संघर्ष होण्याची शक्यता अकस्मात निर्माण झाली , ती स्पेनच्या गादीवर कोणी बसावे ह्या प्र श्ना वरून . २ जुलै १८७० रोजी स्पेनची राणी दुसरी इझाबेला हिला पदच्युत करण्यात आले . स्पेनच्या जनतेने राजा विल्यमचा नातेवाईक होहेंझॉलर्न – झीख – मारिंगन या उपशाखेतील राजपुत्र लिओ पो ल्ट यास स्पेनचे राजपद दे ऊ केले व लिओपोल्टने ते मान्य केले . लिओपोल्ट स्पेनचा राजा होणे प्रशियाच्या दृष्टीने हितावह होते तथापि फ्रान्सच्या दृष्टीने ते धो क्या चे असल्याने फान्सने त्याला कडाडून विरोध केला . फ्रेंच राजदून बेनेदेत्तीने लिओपोल्टला माघार घेण्यास भाग पाडावे , असा राजा विल्यमला आग्रह केला . विल्यमने तसे करण्यास असमर्थता दर्शविली तथापि लिओपोल्टने स्वेच्छेने माघार घेतल्यास त्यास आपला विरोध नाही . असे सू चित केले . युद्ध अटळ आहे , असे वाटत असताना १२ जुलै १८७० रोजी पित्याच्या सल्ल्यानुसार लिओपोल्टने स्पेनची गादी स्वीकार णार नाही , हे जाहीर केले . मुत्सद्देगिरीत फ्रान्सचा विजय झाला . युद्ध टळले असे वाटू लागले . एव ढ्या वरच न थांबता नेपोलियनच्या आज्ञेप्रमाणे १३ जुलै १८७० रोजी एम्स गावी बेनेदेत्तीने विल्यमची भेट घेतली व विल्यमने जाहीर रीत्या लिओपोल्टचे नाव मागे घ्यावे व पुढेही त्यास त्याच्या घराण्यातील व्य क्ती स स्पेनची गादी स्वीकारण्यास मंजुरी दे ऊ नये , असे आश्वासन विल्यमकडून मागितले . विल्यमला त्याचे बोलणे उद्धटपणाचे वाटले . विल्यमने आश्वासन देण्यास नकार दिला व बेनेदेत्तीची बोळवण केली . वस्तुतः या परिस्थितीत युद्ध उद् भवण्याचे कारण नव्हते . वरील हकीकत राजाने एम्सहून बिस्मार्कला तारेने कळविली व वर्तमानपत्रांना ही बातमी देण्यास सांगितले परंतु बिस्मार्कने तारेतील मजकुरात असा काही फेरफार केला , की त्यामधून फ्रान्सने प्रशियावर दडपण आणण्याचा प्रयत्न केला व प्रशियाच्या राजाने फ्रेंच राजदूताचा अपमान करून त्याच्या माग ण्या धुडकावून लावल्या , असा अर्थ निघाला . महत्त्वाकांक्षी जर्मनी व मत्सरग्रस्त फ्रान्स या दोहोंमधील जनमत एकमेकांविरुद्ध प्रक्षुब्ध झालेले होतेच . बिस्मार्कच्या वरील कृतीमुळे त्याची परि णती युद्धात झाली ( १५ जुलै १८७० ). फ्रान्सच्या संसदेने उत्तर जर्मन संघराज्याविरु द्ध युद्धाची घोषण केली . प्रशिया युद्धसज्ज होतेच . फ्रान्सच्या युद्ध तयारीत गोंधळ होता . फ्रेंच सेनापतींना गतशील हालचालींच्या युद्धाचा अनुभव नव्हता . कित्येकांना नकाशा वाचता येत नव्हता . पहिल्या दोन दिवसांतच जर्मनांनी ॲल्सेस – लॉरेन यांवर चाल केली आणि मेट् सच्या लढाईत लॉरेनच्या फ्रेंच सेनेची कोंडी झाली . १२ ऑगस्ट १८७० रोजी ग्रॅव्हलॉत – सॅं – प्रिव्हा येथे फ्रेंचांचा दारुण पराभव झाला . १ सप्टेंबर रोजी सिदॅनच्या वे ढ्या त फ्रेंच सैन्याची वाताहत हो ऊ न तिसऱ्या नेपोलियनला कैद करण्यात आले . ४ सप्टेंबरला तिसरे फ्रेंच साम्राज्य ढासळले आणि लि आँ गांबेत्ता व जनरल ल्वी झ्यू ल त्रॉश्यू यांच्या नेतृत्वाखाली तिसरे प्रजासत्ताक सत्तेवर आले . १९ सप्टेंबर १८७० पासून पॅरिस प्रशियन सेनेने घेरले . जर्मनांना फ्रेंच गनिमांचे हल्ले व पॅरिस आणि मेट् स येथील वेढे अशा त्रिविध आघा ड्या सांभाळाव्या लागल्या . त्यामुळे जर्मन सैन्य जेरीस आले होते परंतु दुष्काळ आणि फ्रेंच राष्ट्रीय रक्षक दलाने बंड व दगा केल्यामुळे २६ जानेवारी १८७१ रोजी पॅरिस येथे युद्धबंदी झाली . २८ जानेवारी १८७१ रोजी जर्मन सैन्य पॅरिसमध्ये शिरले . १० मे १८७१ रोजी फ्रॅंकफुर्ट येथे तह होऊन , ॲल्सेस – लॉरेन हे प्रांत व ८०० कोटी रुपयांची खंडणी जर्मनीला देण्यात आली . प्रशियाचा विजय होण्यापूर्वी त्यां चा उत्कृष्ट पल्लेदार तोफ खाना व रायफली , युद्धाकरिता प्रचंड सेनाबळ सज्ज करण्याची यंत्रणा , रेल्वे व तारायंत्र यांचा वापर करून केलेल्या सैन्याच्या शीघ्र हालचाली व त्यावरील नियंत्रण , खंबीर राजकीय व सैनिकी नेतृत्व इ . गोष्टी कारणीभूत झाल्या . उलट प्रजा , प्रशासन व सम्राट यांच्यातील बिघडलेले संबंध , तत्कालीन विज्ञान व तंत्रविद्या यांचा लाभ घेण्याबाबतची उदासीनता , दुबळे युद्धनेतृत्व इ . कारणांनी फ्रान्सचा पराभव झाला . फ्रान्समध्ये १८४८ – ५० या सालांतील समतावाद्यांचा उठाव व त्यामुळे निर्माण झालेली परि स्थिती हे आणखी एक पराभवाचे कारण म्हणता येईल . या युद्धाचे राजकीय व युद्धतां त्रि क परि णाम दूरगामी होते : या युद्धामुळे पश्चिम यूरोपचा नका शा बदलला व यूरोपातील फ्रान्सचा प्रभाव नष्ट झाला . जर्मन संस्थानांचे एकीकरण पू र्ण होऊन जर्मनी या प्रबळ राष्ट्राचा उदय झाला . जर्मनीच्या औद्योगिकीकरणास झपा ट्या ने चालना मिळाली . इटलीचे एकीकरण पू र्ण झाले . मा र्क्स व त्याचे समकालीन यांच्या साम्यवादी विचारप्रणालीस चालना मिळाली . या युद्धामुळेच आधुनिक युद्धतंत्राचे स्वरूप वैज्ञानिक प्रगतीमुळे बदलत आहे , हे दिसून आले . जर्मन जनरल स्टाफ प्रणालीचे अनुकरण यूरोपीय राष्ट्रे करू लागली . महायुद्धासारख्या स र्वं कष युद्धाची चाहूल या फ्रॅंको – प्रशियन ( जर्मन ) युद्धाने लागली , असे समजण्यात आले .
पहा : जर्मन प्रशिया फ्रान्स ( इतिहास )
संदर्भ : 1 . Howard, Michael, The Franco-Prussion war : the German Invasion of France, 1870 – 1871 , London, 1961 .
2. Thomson, David, Europe Since Napoleon, Harmondworth, 1973 .
पोतनीस , चं . रा . दी क्षित , हे . वि .
आपल्या मित्रपरिवारात शेअर करा..
