खानोलकर, चिंतामण त्र्यंबक : (८ मार्च १९३०–२७ एप्रिल १९७६). प्रसिद्ध मराठी कवी, कथा-कादंबरीकार आणि नाटककार. ‘आरती प्रभु’ ह्या नावाने कवितालेखन. जन्म बागलांची राई (ता. वेंगुर्ले, जि. रत्नागिरी) ह्या खेडेगावी. शिक्षण कुडाळ, सावंतवाडी आणि मुंबई येथील शाळांतून. शालान्त परीक्षा अनुत्तीर्ण. ‘गुरूकुल’ (लोणावळे), आकाशवाणिचे मुंबई केंद्र आणि मुंबई विद्यापीठ या ठिकाणी १९५९ ते १९६५ ह्या कालखंडात नोकऱ्या केल्या. त्यानंतर मात्र केवळ लेखनासच वाहून घेतले. त्यांचे आतापर्यंत प्रकाशित झालेले साहित्य असे :
कवितासंग्रह : जोगवा (१९५९), दिवेलागण (१९६२), नक्षत्रांचे देणे (१९७५). कादंबऱ्या : रात्र काळी घागर काळी (१९६३), अजगर (१९६५), कोंडुरा (१९६६), त्रिशंकू (१९६८). नाटके : एक शून्य बाजीराव (१९६६), सगेसोयरे (१९६७), अवध्य (१९७२), कालाय तस्मै नमः (१९७२). कथासंग्रह : सनई (१९६४), गणुराया आणि चानी (१९७०), राखी पाखरू (१९७१).
ह्यांशिवाय बालगीते (गोपाळ गाणी, १९६६), ललितनिबंध (वारा वाहे रुणझुणा, १९७३) व व्यक्तिचित्रे (दीपमाळ, १९७४) असेही लेखन त्यांनी केले आहे. यांशिवाय रंगभूमीवर आलेली सु. १५ ते २० नाटके आणि दिवाळी अंकांतून प्रसिद्ध झालेल्या अनेक दीर्घकथा व कादंबऱ्या इ. खानोलकरांचे लेखन पुस्तकरुपाने प्रसिद्ध व्हावयाचे आहे.
खानोलकर मूलतः कवी आहेत. त्यांचे कविव्यक्तिमत्त्वच त्यांच्या लेखनात आढळणाऱ्या एकसंघतेच्या मुळाशी आहे. शब्दांचे अर्थ व ध्वनी यांच्या समग्र भावाशयांचा समर्थ उपयोग कवितेप्रमाणेच ते इतर लेखनातही करून घेतात. कोकणातील जीवसृष्टी व निसर्ग यांच्या परस्परानुप्रवेशी एकसंध दर्शनातून ते प्रादेशिक जीवनाचा उभा छेद सादर करतात. त्यांनी निर्मिलेल्या व्यक्ती जिवंत, हाडामासाच्या वाटतात आणि तरी त्या मूलभूत मानवी वृत्तींचे प्रतिनिधित्व करतात. या व्यक्तींना सामावून घेणारी खानोलकरांची संविधानके तर्कसंघटनामुक्त असतात. माणसाचे दैवी व पाशवी असे दुहेरीपण आणि त्यातून होणारे संघर्ष मानवी जीवनातील स्त्री-तत्त्वाचे अथांग गूढ, स्त्री-पुरुषसंबंधांतील झळाळी व काजळी आणि त्यांच्या एकत्र येण्यातील अपरिहार्य शोकात्मता दुःख, दारिद्र्य, दैन्य व दुर्दैव यांबद्दलची असीम कणव व सहसंवेदना माणसाच्या स्वायत्ततेला असलेले नियतीचे अनाकलनीय कुंपण अशी अनेक विषयसूत्रे खानोलकरांच्या लेखनात वारंवार अवतरताना आढळतात.
आधुनिक पाश्चात्य विचारसरणी किंवा कलाविष्कार यांचे प्रत्यक्ष संस्कार खानोलकरांच्यावर नसूनही आधुनिक जाणिवेची अनेक वैशिष्ट्ये त्यांच्या लेखनात आढळतात त्यामुळे नव-अनुभववाद, अस्तित्ववाद किंवा व्यस्ततावाद अशा कुठल्यातरी विचारसरणीत त्यांना बसविण्याचा प्रयत्न टीकाकार करतात. जीवनाच्या शोकात्मतेचे मूळ खानोलकर माणसाच्या घडणीतच शोधतात. व्यक्तीच्या कृति-उक्तींमधील जीवशास्त्रीय व वांशिक प्रेरणांचा थर ते उघडा करतात त्यामुळे त्यांच्या लेखनामध्ये स्थळकाळसापेक्ष व्यावहारिक जीवनाच्या भूगर्भातून वाहणारा आदिम जीवनाचा काळा प्रवाह उसळी मारून भूपृष्ठावर येताना दिसतो. सुप्त किंवा झपाटलेल्या मनाची निर्मिती किंवा दुःस्वप्न ह्यांच्याशी त्यांच्या लेखनाची तुलना यामुळेच करता येते. महाराष्ट्र राज्य शासनाची आठ पारितोषिके त्यांच्या विविध साहित्यकृतींना मिळालेली आहेत. १९६४ मध्ये ‘रायटर्स सेंटर’ ह्या संस्थेतर्फे लेखनसंकल्प पुरे करण्यासाठी त्यांना सहा महिन्यांची अभ्यासवृत्ती देण्यात आली. ‘नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्ट्स’ ने दशावतार ह्या लोकनाट्यप्रकाराच्या अभ्यासासाठी त्यांना संशोधन-शिष्यवृत्ती दिली (ऑक्टोबर ७२ ते सप्टेंबर ७४). कालाय तस्मै नमः ह्या त्यांच्या नाट्यकृतीची १९७२ मध्ये वर्षातील सर्वोत्कृष्ट नाटक म्हणून आकाशवाणीतर्फे निवड झाली. तिचा सर्व भारतीय भाषांत अनुवाद करण्यात आला.
परांजपे, प्र. ना.