निवृत्तिवेतन : आर्थिक विकासाची जी सर्वमान्य उद्दिष्टे आहेत, त्यांमध्ये आर्थिक स्वास्थ्य हे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. उपासमार होण्याच्या भयापासून मुक्तता हा ‘आर्थिक स्वास्थ्य’ शब्दप्रयोगाचा मूळ अर्थ. जन्मल्यापासून मरेपर्यंत व्यक्तीला उदरभरणाची विवंचना नसल्यास तिला आर्थिक स्वास्थ्याचा लाभ झाला आहे, असे स्थूलमानाने म्हणता येईल पण आधुनिक काळात आर्थिक स्वास्थ्य ह्या शब्दप्रयोगाचा अर्थ एवढा संकुचित राहिलेला नाही. जन्मापासून मरेपर्यंत म्हणजेच आयुष्यभर प्रत्येक व्यक्तिला किमान राहणीमानाची शाश्वती मिळालीच पाहिजे. ती मिळणे हा व्यक्तिचा जन्मसिद्ध हक्क असून, ती मिळवून देणे ही समाजाची व समाजातील सर्वांत प्रातिनिधिक व शक्तिमान संस्था या नात्याने शासनाची जबाबदारी आहे, असे आधुनिक जगात मानले जाते. साहजिकच ‘किमान राहणीमानाची शाश्वती’ हा अर्थ आर्थिक स्वास्थ्य या शब्दप्रयोगाला प्राप्त झाला आहे. किमान राहणीमान देश, काल, आर्थिक परिस्थिती यांनुसार ठरते आणि देशाच्या आर्थिक विकासाच्या ओघात वाढत जाते, हे या संदर्भात अवश्य लक्षात ठेवले पाहिजे.
व्यक्तीला जन्मभर आर्थिक स्वास्थ्याचा लाभ व्हावयाचा असेल, तर दोन गोष्टी होणे आवश्यक आहे : एक तर आयुष्यातील रोजगारक्षम काळात व्यक्तीला रोजगाररूपाने अथवा अन्यमार्गे उत्पन्नाचे निश्चित साधन उपलब्ध असले पाहिजे आणि दुसरे म्हणजे आयुष्यातील ज्या काळात स्वकष्टाने चरितार्थ भागविणे व्यक्तीला आवश्यक असेल, त्या काळात तिच्या किमान राहणीमानयुक्त अशा चरितार्थाची तरतूद कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने समाजाकडून केली गेली पाहिजे. प्रत्येक व्यक्तीच्या आयुष्यात अशा काही वेळा येतातच, की त्या वेळी तिला स्वतःचा चरितार्थ भागविता येत नाही.एवढेच नव्हे, तर तो व्यक्तीने भागवावा अशी अपेक्षा समाजाने करणे हेही चूक ठरते. व्यक्तीच्या रोजगारक्षम वयातही आजारीपणासारखे प्रसंग उद्‌भवतात. त्या वेळी तिचा उदरनिर्वाह आणि पालनपोषण यांची जबाबदारी इतरांनाच पतकरावी लागते.
आजारीपणाव्यतिरिक्त प्रत्येकाच्या आयुष्यात असे दोन कालखंड येतातच, की त्या वेळी तो स्वतःचा चरितार्थ स्वतः भागविण्यास असमर्थ ठरतो. बालपण व वृद्धपण हे ते दोन कालखंड होत. यांपैकी निवृतिवेतनाचा संबंध वृद्धावस्थेशी आहे. बालपणासाठी तरतूद करणे महत्त्वाचे असले, तरी तिच्यासाठी बऱ्याच प्रमाणात कुटुंबसंस्थेवर विसंबून राहणे अद्यापही शक्य आहे. मातापित्याचे उत्पन्न व राहणीमान समृद्ध असले म्हणजे अपत्यांचे पालन-पोषण त्यांच्याकडून केले जाईल, असे समजण्यास हरकत नाही पण वृद्धाबाबत तसे खात्रीलायक म्हणता येईल, अशी परिस्थिती आज राहिली. भारतीय संयुक्त कुटुंबांत वृद्धांची देखभाल चांगल्या प्रकारे केली जात असे. पण आज कुटुंबसंस्था कर्ता पुरूष, त्याची पत्नी व अविवाहित मुले एवढ्यापुरती मर्यादित होऊ लागली आहे तीत कर्तेपणाची वयोमर्यादा ओलांडलेल्या वृद्धांना म्हणावे तसे स्थान नाही. म्हणूनच वृद्धांचा प्रश्न अलीकडील काळात सर्वच देशांत कठीण होऊ पहात आहे. निवृत्तिवेतनरूपाने वृद्धांच्या चरितार्थाची सोय करणे, हा त्यावरील एक तोडगा आहे. हा मार्ग सर्वोत्कृष्ट आहे, असे म्हणता यावयाचे नाही कारण वृद्धांचे प्रश्न केवळ आर्थिक असतात असे नाही पण निदान आर्थिक बाबींपुरती त्यांची विवंचना निवृत्तिवेतन मिळवण्याची सोय उपलब्ध केल्याने दूर होऊ शकते. निवृत्तिवेतनाच्या आधुनिक कल्पनेचे वैशिष्ट्य म्हणजे ही कल्पना आता वयाशी निगडित झाली आहे. तसेच हक्क म्हणून, ते सर्वांना मिळावे, असा आग्रह धरला जात आहे. विशिष्ट वय प्राप्त झाल्यानंतर मनुष्याला वृद्धत्त्व प्राप्त होते व त्या अनुषंगाने शारीरिक-मानसिक दौर्बल्य येते असे गृहीत धरले जाते व त्या वयापासून निवृतिवेतन मिळाले पाहिजे, असे मानण्यात येते. हे वय कोणते हा वादाचा विषय होऊ शकेल. देशातील सरासरी आयुष्यमान, आर्थिक परिस्थिती, लोकांचे प्रकृतिमान, हवामान इ. गोष्टी लक्षात घेऊन निवृत्तिवेतनपात्र वय ठरविता येईल. आज जे आर्थिक दृष्ट्या प्रगत देश आहेत, त्यांत आयुष्यमान आणि प्रकृतिमान यांत सुधारणा झालेली असल्यामुळे ६५–७० ही निवृत्तिवेतनपात्र वयोमर्यादा समजली जाते. भारतात ती ५५–६० आहे.
निवृतिवेतनाचा संबंध वयाशी आहे. हे मान्य झाल्यास ते पूर्वी केलेल्या सेवेशी निगडित राहत नाही. म्हणूनच सेवानिवृति हा शब्द आपल्याला विशेष परिचयाचा असला, तरी लागू पडत नाही. मात्र अजूनही निवृत्तिवेतन म्हणजे पूर्वकाळात केलेल्या सेवेचे बक्षीस ही कल्पना पुरी नाहीशी झाली आहे, असे म्हणता येत नाही. रोमच्या अथवा फ्रान्सच्या साम्राज्यशाहीच्या काळात निवृत्तिवेतन लष्करी व्यक्तींना व कधीकधी इतरांनाही पूर्वी केलेल्या सेवेचे बक्षीस म्हणून व तेही त्या बाबतीत पक्षपात, तरतम-भाव दाखवून दिले जात असे.अजूनही अनेक देशांत निवृत्तिवेतन हे सेवानिवृत्तांनाच दिले जाते व सहाजिकच त्याचे प्रमाण सेवाकाळाशी व सेवानिवृत्त होताना मिळणाऱ्या वेतनाशी संबधीत असते. जेथे ते वयाशी संबंंधीत असते, तेथेदेखील अपवाद वगळता वृद्धांनी तारुण्य व प्रौढावस्थेत कोणत्या ना कोणत्या रूपाने समाजाची सेवा केलेलीच असते व त्यांना वेतन देण्यात एक प्रकारची कृतज्ञतेची भावना असतेच. विशिष्ट वयोमर्यादा ओलांडलेल्या सर्व व्यक्तींना निवृत्तीवेतन देणे सर्वच देशांना शक्य होईलच असे नाही कारण वृद्धांचा वर्ग हा चालू उत्पादनकार्यात भाग घेऊ न शकणारा व त्या अर्थाने अनुत्पादक असा वर्ग असतो. अशा अनुत्पादक वर्गाला नियमितपणे वेतन देणे आर्थिक दृष्ट्या विकसित झालेल्या देशांना शक्य होते. अशा देशांतही वृद्धांच्या ज्या गरजा असतात, त्या मानाने निवृत्तिवेतन बरेच कमी दिले जाते आणि त्यात सहसा फारशी वाढ होत नाही, अशा तक्रारी असतात. त्यामुळे सापेक्षतः त्या त्या देशांचा आर्थिक परिस्थितीच्या अनुरोधाने वृद्धांचा वर्ग दारिद्र्यपातळीवरच असतो, असे दिसून येते. अर्थात हे विधान कर्तेपणाच्या काळातही ज्यांचे राहणीमान बरेच कमी असते व वार्धक्यकाळातील तरतूदीसाठी जे समाजावर अवलंबून असतात, त्यांनाच लागू पडते. कर्तेपणाच्या काळात ज्यांची मिळकत समृद्वतेकडे झुकणारी असते, त्यांना वृद्धापकाळासाठी इतरांवर अवलंबून राहावे लागत नाही कर्तेपणाच्या काळात प्राप्तीमधून योग्य ती बचत करून ते स्वतःची वृद्धापकालीन तरतूद करू शकतात.
वृद्धापकाळासाठी आपल्या कर्तेपणाच्या काळात जे अजिबात तरतूद करू शकत नाहीत अशांचा वर्ग सोडला, तर सर्वांना अशी बचत करण्यास भाग पाडणे, हा निवृत्तिवेतनाची तरतूद करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे कारण वृद्धावस्थेमुळे रोजगारक्षमता नाहीशी होते. ही एक प्रकारची आपत्ती असली, तरी ती अनपेक्षितपणे ओढवणारी अस्मानी आपत्ती नाही. प्रत्येकाच्या आयुष्यात अटळपणे येणारी व म्हणून सर्वार्थाने अपेक्षित अशीच ती घटना आहे. साहजिकच वृद्धापकाळासाठी अगाऊ तरतूद करता येते व ती तशीच केली पाहीजे, यात वाद होण्याचे कारण नाही. निवृत्तिवेतन देता यावे म्हणून कामगार, मालक व सरकार यांनी संयुक्तपणे निधी उभा करावयाचा व त्यातून निवृत्तिवेतन द्यावयाचे, ही पद्धत विशेष रुढ आहे. भारतात दारिद्र्यामुळे वयोमर्यादेनुसार सर्वांना निवृत्तिवेतन दिले जावे, हे शक्य होत नाही व नजीकच्या काळात होणार नाही. भारतात सरकारी नोकरी करून निवृत्त झालेल्यास निवृत्तिवेन मिळते. खाजगी संस्थांत नोकरी करणाऱ्यांसाठी भविष्य निर्वाह निधी एकरकमी मिळण्याची तरतूद आहे. बहूसंख्य भारतीयांच्या बाबतीत वृद्धापकाळ ही काळजी निर्माण करणारी घटना आहे.
धोंगडे, ए. रा.